Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC 1 juni 2004 Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS Niet-Ioniserende Straling Regelgeving Defensie Leonard A. Hennen/Beleidsmedewerker Straling Henk A. Klok/Senior Adviseur EM-Effecten

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Inhoudsopgave NIS Regelgeving DEF 1.Organisatie 2.Inleiding 3.Radiofrequente golven 4.Laserstraling 5.Optische straling 6.Overig

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Directie Militaire Gezondheidszorg NATO/MoDNLD NAVO/MinDEF MoDNLD/CO/HDP MinDEF/Centrale Organisatie/HDirectie Personeel

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf Public Health & NRBC NATO/MoDNLD NAVO/MinDEF MoDNLD/CDC/MGFB/PH MinDEF/Commando DienstenCentra/MGFB/PH CDC MGFB CMHMGLCOCMGDMRCIDRMBB Bedrijfsvoering/ Projecten PH & NRBC

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Werkgroep RadHaz-overleg krijgsmachtbreed (oorspronkelijk KM, 8 januari 1488) het initiëren en coördineren van onderzoek naar de schadelijke gevolgen van em-straling op personeel (HERP), munitie (HERO), brandstof (HERF) en (helikopter)operaties het initiëren en (laten) uitvoeren van em-stralingsmetingen in relatie tot schepen, walinstallaties en vliegend materieel ten behoeve van een risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) of naar aanleiding van incidentmeldingen het adviseren ten aanzien van de toepasbaarheid van militaire alsmede nationale en internationale civiele normen en mogelijke operationele consequenties bij de invoering ervan het inventariseren en adviseren ten aanzien van problemen die kunnen ontstaan bij interkrijgsmachtelijke (“joint & combined”) operaties

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Werkgroep RadHaz-overleg (vervolg) Samenstelling Voorzitter & secretaris afkomstig van de DMKM/MARTECH KM: diverse vertegenwoordigers uit de Directie Materieel en Operationele hoek Krijgsmachtdeelvertegenwoordigers vanuit de Arbodiensten en Materiële hoek Vertegenwoordiger MGFB/PH&NRBC beleidsterrein straling en SBD Vertegenwoordiger TNO-FEL Subwerkgroepen radiofrequente golven & -velden (3, intern DEF) laser- en optische straling (10, intern DEF) meetprotocollen (5, DEF & TNO-FEL)

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Inhoudsopgave NIS Regelgeving DEF 1.Organisatie 2.Inleiding 3.Radiofrequente golven 4.Laserstraling 5.Optische straling 6.Overig

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni EM-spectrum Ioniserende Straling Handleiding stralingshygiëne Defensie (StasDef/MP35-311) Niet-Ioniserende Straling RF-golven & -velden Laserstraling Optische straling Aanwijzingen HMA

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni NIS-spectrum elektro- & magnetostatische velden rf-golven & -velden (ν ≤ 300 GHz/λ ≥ 1 mm) laserstraling (optisch stralingsgebied) optische straling –IR & ZL & UV (100 nm ≤ λ ≤ 1 mm/300 GHz ≤ ν ≤ 3 PHz) Richtlijnen STANAGs IEEE/ANSI (C95.1; rf-golven & -velden) ICNIRP (niet-ioniserende straling) IEC (laserstraling & optische straling)

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni DEF/Operationele omstandigheden Militaire operaties (mede inbegrepen blootstelling door het volgen van instructies, het meedoen aan oefeningen, het treffen van voorbereidingen op uit-zendingen en het uitvoeren van onderhoudswerkzaam-heden) Bondgenootschappelijk optreden en missies in het kader van peace-enforcing en/of peace-keeping, waar ook ter wereld Niet-bondgenootschappelijke operaties buiten NAVO- gebied (niet vallend onder militaire operaties)/binnen militaire platforms & daarbuiten Binnen Nederland buiten Defensie terreinen en onder omstandigheden niet vallend onder militaire operaties Ontbrekende civiele/militaire richtlijnen

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni NATO Standardization Agreements NATO/NSA Standardization Agreements Definitions (> promulgation) Ratification  In NATO Standardization, the fulfilment by which a member nation formally accepts, with or without reservation, the content of a Standardization Agreement. Implementation  In NATO Standardization, the fulfilment by a member nation of its obligations as specified in a Standardization Agreement. Reservation  In NATO Standardization, the stated qualification by a member nation which describes that part of a Standardization Agreement that it will not implement or will implement only with limitations.

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Inhoudsopgave NIS Regelgeving DEF 1.Organisatie 2.Inleiding 3.Radiofrequente golven 4.Laserstraling 5.Optische straling 6.Overig

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni RF-spectrum ← ELF Microgolven →

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni ELF (humaan)

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Radiofrequente golven STANAG 2345 MED NATO/NSA Ratification/Implementation/ Reservation edition 1 (12 SEP 1977/ Amendment 4; 8 SEP 1982)  Ratif: NAS/453/33 NU (23 JAN 1978)  Impl: KM/KL (3.79) & KLu (3.80)  Res: KM (RNLN) edition 2 (13 OCT 1997)  Ratif: IAS/1997/1075 (11 APR 1995)  Impl: KM/KL STANAG (10.97) & KLu KLuMo (1)062 (10.97)  Res: KM edition 3 (13 FEB 2003)  Ratif: IAS/2002/25866/NU (5 SEP 2002)  Impl: KM/KL/KLu STANAG (2.03)  Res:

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Radiofrequente golven Beleidsdocumenten OrganisatieDocumenten NATO/NSA  STANAG 2345 MED (ed. 2, okt 1997) ICNIRP  EMF Guidelines (Health Physics 74(4), apr 1998) EMF Guidelines MGFB/PH&NRBC  Beleidsregel MGFB/NIS Blootstellingsnormen Elektromagnetische Velden in het Frequentiegebied tot 300 GHz (nota/mei 2001) Beleidsregel MGFB/NIS mei 2001  Aanwijzing HMA/010 Richtlijn RF-straling Defensie (nota/jul 2003) Aanwijzing HMA/010jul 2003 RadHaz Krijgsmachtdelen  Stralingsgevaar en regelgeving bij de Koninklijke Marine (mei 2001)  Stralingsonderzoek OCEDE Verbindingsschool (Koninklijke Landmacht, 2004)

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Radiofrequente golven Kenmerken Beleidsregel/Richtlijn Integratie van drie sets blootstellingsnormen Referentie-afstanden (veiligheidsafstanden) gedefinieerd voor alle zendinrichtingen Toegangszones A t/m D met op referentieniveaus gebaseerde zonegrenzen Onderscheid tussen Defensiepersoneel (incl. radiowerkers), beroepsmatig (em-werkers) en niet-beroepsmatig blootgesteld personeel en leden van de bevolking Definitie van kennisniveaus 1 & 2

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Toegangszones (hoogste zone) Zone A:Niveau > STANAG 2345 MED ed. 2 (hoogste zone) Beperkt toegankelijk, onder voorwaarden (radiowerkers) Zone B:Niveau ICNIRP voor werkers Toegankelijk voor Defensiepersoneel (radiowerkers & onder milops) Zone C:Niveau ICNIRP algemene bevolking Toegankelijk voor em-werkers (civiel) en personen van zone B Zone D:Niveau < ICNIRP algemene bevolking (laagste zone) Toegankelijk voor iedereen De Commandant is bevoegd om, binnen het gestelde in de RF-Richtlijn, Defensiepersoneel toegang te verlenen tot een hogere zone In bepaalde frequentiegebieden vallen de zones B & C samen. Er kunnen zich binnen de zones A, B en C enclaves bevinden van lagere zones.

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Radiofrequente golven Integratie referentieniveaus STANAG & ICNIRP

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Radiofrequente golven Implementatie/voorlichtingstraject Van wettelijk kader naar operationele commando’s, voorbeeld –“RadHaz State Stir 1” Implementatie van de Richtlijn -RI&Es (deelinventarisaties) -Orderboeken Commandanten (KM) Voorlichting -video (KM; algemene informatie) -arbodiensten (KM Arbo & Milieu, brochure A9: “Blootstelling aan elektromagnetische velden”)/arbo-, milieu- en veiligheidsfunctionarissen/~/voorlichters -Defensiepersoneel (commandanten, verbindingsdiensten en belangstellenden) -bedrijfsinformatie (bezoekers)

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Radiofrequente golven Vervolgstappen/publicaties Veranderende wereld -Richtlijn 2004/40/EG van het Europees Parlement en de Raad van 29 april 2004 (L159/corrigendum L184) betreffende de minimum voorschriften inzake gezondheid en veilgheid met betrekking tot de blootstelling van werknemers aan de risico’s van fysische agentia (elektromagnetische-velden); implementatieplan ICER-I 2004/37 SZW, DEF participeert -STANAG 2345 MED ed. 3 (promulgated 13 feb 2003)L159L184ed. 3 Publicaties -Defensie in het geweer tegen radiofrequente stralingsrisico’s; NVS nieuws 2003/3; Henk Klok -participatie in PATO cursus “Elektromagnetische Velden”; Henk Klok

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Inhoudsopgave NIS Regelgeving DEF 1.Organisatie 2.Inleiding 3.Radiofrequente golven 4.Laserstraling 5.Optische straling 6.Overig

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Laserstraling Beleidsdocumenten OrganisatieDocumenten NATO/NSA  STANAG 3606 (ed. 5, nov 1991) Evaluation and Control of Laser Hazards on Military Ranges STANAG 3606  STANAG 2900 MED (ed. 2, jun 1988) Laser Radiation: Medical Surveillance and Evaluation of Over-Exposure STANAG 2900 MED  STANAG 4401 (ed. 1, ratification draft) Protection against fixed wavelength battlefield lasers (NC) IEC  IEC & IEC TR Safety of Laser Products –Part 1: Classification, Requirements and User's Guide (ed. 1.2, jan 2001) –Part 10: Application guidelines and explanatory notes to IEC ‑ 1 (ed. 1, feb 2002)

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Laserstraling Beleidsdocumenten OrganisatieDocumenten MGFB/PH&NRBC  Aanwijzing HMA/008 Blootstellingsnormen Laserstraling Defensie (nota/sep 2002) Aanwijzing HMA/008sep 2002  Aanwijzing HMA/020 Richtlijn Laserstraling Defensie (…jul 2004)  Aanwijzing HMA/009 Registratie van laserwerkers en medische begeleiding van personen betrokken bij laserincidenten (…jul 2004) RadHaz Krijgsmachtdelen Implementatie Voorlichting  in voorbereiding … (zie onder optische straling)

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Laserstraling Kenmerken aanwijzingen Eén set blootstellingsnormen Referentie-afstanden: NOHD gebaseerd op MTB, en hiervan afgeleide grootheden, E-NOHD… Gevarenzones met op referentieniveaus gebaseerde zonegrenzen (drie-dimensionaal) Diverse functionarissen: laseroperator, -werker, -veiligheidsofficier, -deskundige en terrein- beheerder alsmede overig Defensiepersoneel Definitie van kennisniveaus 1 t/m 5

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Laserstraling Referentieniveaus

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Inhoudsopgave NIS Regelgeving DEF 1.Organisatie 2.Inleiding 3.Radiofrequente golven 4.Laserstraling 5.Optische straling 6.Overig

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Optische straling Beleidsdocumenten OrganisatieDocumenten NATO/NSA  geen STANAG ICNIRP  Guidelines on Limits of Exposure to Broad- Band Incoherent Optical Radiation (0.38 to 3 µm) (Health Physics 73(3), sep 1997) Guidelines  Guidelines on Limits of Exposure to Ultraviolet Radiation of Wavelengths Between 180 nm and 400 nm (Incoherent Optical Radiation, Health Physics/1985/1989/1996/ Vol.87(2), aug 2004) aug 2004 EU  ontwerp: Directive of the European Parliament and of the Council on the minimum health and safety requirements regarding the exposure of workers to the risks arising from physical agents (optical radiation) (18 jun 2004) ontwerp

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Optische straling Beleidsdocumenten OrganisatieDocumenten MGFB/PH&NRBC  ontwikkeling van een aanwijzing HMA voor blootstellingsnormen en richtlijn optische straling (TRIP project Jacco van de Sluis, medio 2005) RadHaz Krijgsmachtdelen  geen documenten

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Inhoudsopgave NIS Regelgeving DEF 1.Organisatie 2.Inleiding 3.Radiofrequente golven 4.Laserstraling 5.Optische straling 6.Overig

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS juni Onderzoek NIS Defensie Recente onderzoeksrapporten - NRG/Arnhem “Onderzoek naar de mogelijke blootstelling aan ioniserende straling bij de HAWK”, november 2001 (rapportnr. K5002/01IM505/C/info) - TNO-FEL “Veiligheidsafstanden Radars Defensie”, februari 2002 (rapportnr. FEL-02-C053//Stg. Conf./ laatste van een serie van 5 rapporten/info) - NotaSCNP/NotaStas/Vervolgnota Radars - Overzicht Radars Defensieinfo Lopend onderzoek TNO-FEL/CEPA-1CEPA-1

Militair Geneeskundig Facilitair Bedrijf, PH & NRBC 32 juni 2004 Afdeling Niet-Ioniserende Straling/NVS EM-velden en beleid 24 juni 2004 NVS-NIS vergadering Henk A. KlokHenk A. Klok (Marinebedrijf) Leonard A. Hennen (Defensie)