Van wie is de angst? (pre-)puberteit en de angst van de ouder Annelies Verheugt-Pleiter NVPP symposium 7 november 2014 annelies verheugt 07-11-2014

Inhoud presentatie Invloed psychoseksuele ontwikkeling Invloed van cognitieve ontwikkeling Gehechtheid/separatie perspectief puber perspectief ouder 4. Intermediaire ruimte tussen ouder en kind 5. Tegenoverdracht Gaat over pubers. 11-16 jr. eerste deel van adolescentie. Vroege adolescentie. Puberteit is in eerste instantie de lichamelijke rijping annelies verheugt 07-11-2014

1. Psychoseksuele ontwikkeling Fysieke groei zeer snel en fysieke kracht neemt toe Seksueel wordt kind volwassen Gevoelens sterker, mn agressieve en seksuele; Fantasieleven onrustiger en heftiger Biologisch proces heel verschillend. Binnen half jaar of ruim 2 jaar. Zeer vroeg is vooral voor meisjes risicofactor; late puberteit mn voor jj(Heuves)12-14jarigen weten niet waar ze zich voor schamen of zich schuldig over voelen. ‘Er is geen specifiek antwoord omdat antwoord ligt in de onbekende gebieden van verlangen en woede” waddell, 2005. grote angst om af te gaan Gevoelens worden sterker, mn seksuele en agressieve Pubers zijn egoistisch en hebben een fragiel zelfbeeld. Ze zijn bang voor kritiek vanwege de lichamelijke veranderingen en omdat ze de veiligheid van de ouders kwijt raken.ze zijn gepreoccupeerd met hun lichaam en lichaamsbeeld. Privacy wordt belangrijk om het denkbeeldige publiek te ontlopen. Ze neigen ertoe zichzelf te overcompenseren en overschatten in hun uniekheid, denken dat niemand zo is als zij en dat niemand hun begrijpt(Stortelder 523, naar Bleiberg 1988) annelies verheugt 07-11-2014

1. psychoseksuele ontwikkeling afweermechanismen Projectieve neigingen goede uitwerking op innerlijke spanningen: flexibiliteit in projectie en re-introjectie exploratie van aspecten van het zelf (Waddell 1998) Splitsing van verschillende delen van het zelf is op deze leeftijd normaal. Veel verwarring over man en vrouw; goed en slecht, volwassene en kind Splitsing kan makkelijk extreem worden: ander wordt beleefd in termen van ofwel haat ofwel liefde, die niet te verenigen zijn en hetzelfde gebeurt tov het zelf Flexibiliteit ook zichtbaar in vele wisselingen van kledingstijl, muziek e.d. Gaat om opnieuw doorwerking van de verworven depressieve positie in het licht van de vele splitsingen (paranoid-schizoid). Puber probeert vaak het pijnlijke doorwerken van depressieve angsten te vermijden. Verwarring is cruciaal op deze leeftijd; hoort erbij. annelies verheugt 07-11-2014

verandering innerlijk beeld ouder bij de puber VERLANGENS: Puber neemt afstand van ouders vanwege re-activatie oude gevoelens en verlangens. Verwarring van verlangen en aversie. Intensiteit mn verwarrend. Seksueel rijpe lichaam kan verlangens uitvoeren! b) AGRESSIE: Opgroeien betekent het innemen van de plaats van de ouder. In de onbewuste fantasie is dit een agressieve handeling. Dood en persoonlijke triomf zijn normale ingrediënten in het fantasieleven (Winnicott 1971) c) VERLIES: Innerlijk loslaten van vertrouwde ouderfiguren en het eraan gekoppelde geheel van geïnternaliseerde idealen. Puber raakt innerlijk arm, leeg en op drift Vb smakken annelies verheugt 07-11-2014

implicatie voor ouders a) VERLANGENS: confrontatie met eigen seksualiteit ouders Incestueuze fantasieën ( the Graduate, Tirza, American Beauty) Provocatie bij puber om eigen verdrongen fantasieën ouder uit te leven (Anthony, 1970) Re-activatie eigen onopgeloste gevoelens uit puberteit; re-identificatie met eigen ouder Moeder-dochter rivaliteit (menarche-menopauze) Seksuele spanning kan huwelijk ontwrichten, overspel. Veel scheidingen na ongeveer 15 jaar huwelijk! Vaak nu psychotherapie anthony.Ok oude gevoelens tov sibs!Nieuw samengestelde gezinnen ingewikkeld. Nieuwe partner legt accent op seksualiteit ouder. Wil puber niet van weten Stiefouder kan veel agressie verzamelen. Idealisering van andere vrouwen en oudere meisjes: hoe nieuwe identiteit te vinden die anders is dan die van moeder? annelies verheugt 07-11-2014

implicatie voor ouders b) AGRESSIE: Geslotenheid en afwijzing kind kan veel machteloosheid en woede triggeren Doen ipv denken zet ouder buiten spel Veel projectie van ongewenste beelden op ouders soms moeilijk te verdragen Jaloezie op opbloeiende kind, mn met kind van zelfde sekse Ambivalentie en desillusie over hoe kind zich ontwikkelt 8 voorheen was kind vaak bron van narcistische bevrediging, eventueel ook schuld en schaamte (slechte ouder te zijn) , kan zich uiten in niets gunnen of juist bepaalde kant op pushen annelies verheugt 07-11-2014

implicatie voor ouders c) VERLIES: Verlies van centrale rol geeft daling zelf-gevoel en soms gevoel van leegte, speciaal als ouder voorheen steunde op relatie met kind (Bailey, 2006) Onstabiele ouder kan hulpeloos worden en soort therapeutische reactie in kind oproepen: parentificatie Bailey: ouders die afh waren kunnen zich nu erg afgewezen voelen. Worden soms depressief. Soms wens tot wraakLeeftijdgenoten nemen rol over Kind krijgt geheimen /Fantasie gaat naar privé leven andere volwassenen annelies verheugt 07-11-2014

parentificatie Parentificatie : het kind wordt op oneigenlijke wijze verantwoordelijk voor het welbevinden van de ouders (Kinet, 2010). Rolomkering Scheve driehoek met verslaving als ideale voedingsbodem (Hoste, 2010) Kind als actief agens (Thys, 2010) macht, triomf, reparatie Angstige gh: zwak zelfgevoel, onvoldoende afgrenzing zelf en ander, aanklampend Rolomkering gecorreleerd met angstige geh maar wordt er niet door veroorzaakt Bij gedeorg gh heeft parentificatie functie om de ouder zoveel mogelijk voorspelbaar te maken. Want ouders worden ervaren als hulpeloos en gevaarlijk tegelijk. annelies verheugt 07-11-2014

2. Cognitieve ontwikkelingen Capaciteit van mn het abstracte denken neemt toe Sociale cognitie verbetert Denken in scenario’s van wraak of jaloezie bijvoorbeeld wordt mogelijk. Familienroman (Freud, 1908) Hypermentaliseren-prementaliserende modi- breakdown in mentaliseren (Fonagy et.al., 2002) Dagdromen over eigenlijk af te stammen van meer hoogstaande personen; Freud denkt dat doel ook is om oorspronkelijke verering van ouders op deze manier in stand te kunnen houden. Op deze leeftijd ziet kind feilbaarheid van ouders. Toegenomen bewustzijn van emotionele en cognitieve complexiteit. Idee dringt door dat je niet alleen wordt beoordeeld op je gedrag maar ook op gedachten en gevoelens (Heuves, 2006) annelies verheugt 07-11-2014

2. Implicatie voor ouders Ouders worden sterk uitgedaagd tot veranderen: Pubers provoceren en willen weten wie hun ouders echt zijn. Hypocrisie wordt aangeklaagd (Waddell 2005) Mentaliseren van ouder komt onder druk Pubers gaan imperfecties in de redeneringen van ouders beter herkennen Projecties: Jij begrijpt er ook helemaal niks van! Pas vanaf 15 jaar kunnen pubers meer over hun binnenwereld praten annelies verheugt 07-11-2014

Borderline aspecten van pubers “The neurobiological and processing markers of BPD…bear striking similarities to the normal neurodevelopmental features of the developping adolescent brain “ (Bleiberg et al, 2012) BPS: instabiel zelfbeeld, impulsiviteit, affectlabiliteit, gevoel van leegte, inadequate woedeaanvallen etc. Ouder moet met borderlineactige trekken van kind omgaan annelies verheugt 07-11-2014

Vicieuze cirkel van niet-mentaliseren Beangstigende, ondermijnende, frustrerende en dwingende interacties Zoals in film zo duidelijk was ( nav Bateman & Fonagy, 2012) annelies verheugt 07-11-2014

Normaal-pathologisch? Of deze ontwikkeling bij puber tot pathologie leidt is afhankelijk van Inherente kracht van de al opgebouwde psychische structuur Tempo en heftigheid van puberproces Capaciteit van de omgeving om te ondersteunen annelies verheugt 07-11-2014

Normaal-pathologisch? Of het omgaan met puber bij ouder tot pathologie leidt is afhankelijk van Inherente kracht van de al opgebouwde psychische structuur dwz identiteit als ouder mn vermogen om met ambivalentie om te gaan Capaciteit van de omgeving om te ondersteunen Goed intern object? Erkenning van ambivalentie ook cultureel iets. Mn moederschap wordt sterk geidealiseerd. Analytici rol in gespeeld. Wordt sterk vanuit kind gedacht. Gaat niet alleen om ambivalente gevoelens tav kind maar ook tav zz als ouder. annelies verheugt 07-11-2014

Ambivalentie van ouders vermogen om met ambivalentie om te gaan erkenning van ambivalentie leidt tot afstand kunnen nemen, grenzen stellen (Parker, 2005) en bewustwording eigen behoeften: als ouder eigen verlangen kan toe-eigenen is separatie en dus een nieuwe relatie mogelijk (Parker, 2005) helpt bij het mentaliseren Erkenning van ambivalentie ook cultureel iets. Mn moederschap wordt sterk geidealiseerd. Analytici rol in gespeeld. Wordt sterk vanuit kind gedacht. Gaat niet alleen om ambivalente gevoelens tav kind maar ook tav zz als ouder. annelies verheugt 07-11-2014

ambivalentie en angst bij ouders Erkenning van ambivalentie kan ook erg angstig maken voor eigen agressie: Depressieve angst af en toe onvermijdelijk; hoort bij erkennen van de agressie, verantwoordelijkheid en falen. Maakt reparaties mogelijk Paranoïde angst van ouder ziet kind als goede deel van zichzelf dat beschermd moet worden tegen misbruik/aanvallen of als slecht deel dat het verdient om misbruikt of aangevallen te worden (oorspronkelijke bad parent) annelies verheugt 07-11-2014

3.attachment/ separatie perspectief puber Echte autonomie betekent kunnen erkennen van zowel verschil als overeenkomst met ouders Veilig gehechte puber kan meer separatie aan Autonomie en separatie vereisen de aanwezigheid van de ander Als ouders gaan opgeven komen projecties weer terug Is altijd veel aandacht geweest voor separatie, mn P.Blos, maar gehechtheid/verbinding is minstens zo belangrijk. Onveilige gehechte puber meer projecties nodig om alien self te externaliseren waardoor ouder als zeer verschillend voelt identiteitsverlies bij separatie (Fonagy ea, 2002) annelies verheugt 07-11-2014

attachment/ separatie perspectief puber Winnicott, 1968 : Gevaarlijk als ouders het opgeven en de adolescent te jong volwassen moet worden. De triomf , die hoort bij het langzame verwerven van rijpheid, kan iets dictatoriaals worden Kost tijd om naast het verwerven van autonomie ook belang van afhankelijkheid te leren kennen. Beste wat ouders kunnen doen is overleven. Intact overleven en zonder van kleur te veranderen, zonder belangrijke principes op te geven Principes betekent dus ook grenzen blijven stellenWat niet wil zeggen dat ze niet zelf kunnen groeien. Vertrouwen op eigen levenservaring/rijpheid annelies verheugt 07-11-2014

attachment/ separatie perspectief ouder Aandacht nodig voor ouder-perspectief ( Kraemer, 1996; Parker,2005; Baraitser & Noack, 2007; Weille,2011; Marcelis, 2011) De psychologische kosten van hanteren van de ambivalentie en vooral de laag daaronder: schaamte, woede en wanhoop Het vraagt veel van ouders om de depressieve positie, het ‘overleven’ te verdragen Winnicotts nadruk op overleven van de vijandige projecties staat voor perspectief kind. Zien dat het kind haar destructieve fantasieën overleeft leidt ertoe datze kind kan voelen als gescheiden van haarzelf en kan zichzelf zien als autonoom subject annelies verheugt 07-11-2014

Perspectief van de ouder met B.P.S. Gehechtheidssysteem erg snel getriggerd: Snelle wisseling tussen te close/intrusief zijn en afwijzen van contact (Stepp ea,2012; Howe, 2011; Benoit, 2004) Ouder en kind traumatrigger voor elkaar stoornis van de zelfregulatie en gehechtheid met chronische problemen in emotieregulatie, impulscontrole, zelf-cohesie en sociaal functioneren, speciaal in gehechtheidsrelaties vroeg relationeel trauma Opvoeden vaak moeilijk en bedreigend, geeft veel stress Begrijpen van emoties kind moeilijk; veel misinterpretaties of vermijding; structuur bieden probleem Vaak groot probleem om onafhankelijk psychologisch bestaan van kind te erkennen Angstig om ook te gaan misbruiken teruggetrokken; of juist intrusief om kind te besche annelies verheugt 07-11-2014

4. intermediare ruimte tussen ouder en puber Voorheen kon (veilig gehechte) ouder angst van het kind containen. Nu wel bewust van de stress van het kind, maar wordt buitengesloten ‘Met je laten sollen’ (Jos van Mosel): als ouders projecties beetje kunnen accepteren en toch kunnen blijven nadenken geeft dat ruimte Zie Winnicott ‘overleven, liefst zonder van kleur te veranderen’. Intermediaire ruimte is term van Winnicott die daarmee een ruimte aanduidt tussen de binnenwereld en de buitenwereld. Plek voor fantasie en spel. annelies verheugt 07-11-2014

intermediaire ruimte Intermediaire ruimte tussen ouder en puber nodig om te experimenteren met milde projecties, met voorzichtige separaties. Oefenen met zelfvoorstellingen/identiteitservaringen Ruimte verdwijnt als separatie wordt geforceerd Ruimte verdwijnt ook als individuatie wordt tegengegaan als ouder puberkind teveel nodig heeft voor eigen verlangen of omgekeerd Als er geen ruimte is worden de woorden leeg, kan de puber niet toekomen aan een eigen verlangen. En de ouder ook niet annelies verheugt 07-11-2014

Veilige situatie: ruimte voor milde projecties en separaties & managen van ambivalenties Gaat bij identiteitsvorming meer om proces dan om vinden van een statische identiteit. Beste om te doen is er eenvoudig te zijn, je realiseren hoe enorm de innerlijke strijd kan zijn, die strijd zo mogelijk steunen en respecteren (Waddell 2005) Angst +- Verlangen++ annelies verheugt 07-11-2014

Te weinig ruimte om te kunnen differentiëren Angst ++ Verlangen +- annelies verheugt 07-11-2014

Te weinig verbinding om autonoom te kunnen worden Angst – Verlangen +- annelies verheugt 07-11-2014

Geen plaats meer voor reflectie en individuatie Desorganisatie: Geen plaats meer voor reflectie en individuatie . Angst ++ Verlangen-- annelies verheugt 07-11-2014

5.tegenoverdracht PROJECTIEVE IDENTIFICATIE: Overspoelende gevoelens : angst, haat , dwingen om meteen een oplossing te krijgen In tegenoverdracht intens gevoel van angst en falen Erkenning van boosheid en teleurstelling bij ouders in onvermogen therapeut om snel op te lossen, creëert ruimte annelies verheugt 07-11-2014

5. Tegenoverdracht Impliciete visie op ouderschap door behandelaren: Ouder in functie van opvoeder : als complementaire relatie Leidt soms tot blaming en voedt de paranoïde angsten Co-constructie van relatie door ouder én kind Ruimte voor ambivalenties en projecties aan beide kanten annelies verheugt 07-11-2014 Weille, 2011

5 . tegenoverdracht PARENTIFICATIE: Veel hulpverleners zelf ervaring van parentificatie (Kinet, 2010) Reddersfantasie naar kind; ‘vergeten’ van ouder-perspectief Belang van de not-knowing stance (Bailey 2006) & creëren van intermediaire ruimte in de therapie annelies verheugt 07-11-2014

conclusie De angst is van iedereen Depressieve angst ouder van puber onvermijdelijk Verlangens van ouders en pubers kunnen pas tot ontwikkeling komen als er ruimte is voor het experimenteren met milde projecties en het verdragen van ambivalenties annelies verheugt 07-11-2014

aanbeveling Het heeft zin om in behandeling volwassene aandacht te besteden aan ouder-puber interactie & dynamiek Dynamiek kan trigger zijn van mentaliseringsproblemen, schuldgevoelens, angst en depressie, identiteitsproblemen annelies verheugt 07-11-2014

Dank voor uw aandacht Annelies.Verheugt@npsai.nl (Jane Seabrook, 2005)