De vooruitzichten voor de Nederlandse economie Jaap Koelewijn 27 februari 2014

Vier vragen vooraf Wanneer begon de kredietcrisis? Wie zijn de grootste spaarders van dit land? Hoe groot is onze staatsschuld als percentage van het BBP? Waar staan we op de wereldwijde lijst van gelukkige landen?

Agenda Hoe zijn we zover gekomen? –Diagnose vanaf 1983 De actuele situatie –Wat zijn de mogelijke oplossingen? Aanvullende observaties Afronding en gelegenheid voor discussie

De diagnose: wereldeconomie in de problemen Wat waren belangrijkste financiële ontwikkelingen en wat waren de gevolgen voor de reële economie? Waarom ontaardden deze ontwikkelingen in de kredietcrisis in 2008? Hoe werkt het nu nog door? Waarom maken we het erger? 4

Een lange aanloop: terug naar 1980 De jaren zeventig mondden uit in een periode van inflatie in de Westerse landen –Overheidstekorten explodeerden (>10%) –Werkloosheid steeg tot boven de 10% –Sterke reële loonstijgingen –Hypotheekrente in Nederland boven de 13% Problemen zaten in de arbeidsmarkt en de te lage winstgevendheid van bedrijven 5

Inflatie VS na

7

Reagan & Tatcher Inflation is as violent as a mugger, as frightening as an armed robber and as deadly as a hit man. Ronald Reagan Pennies don't fall from heaven, they have to be earned here on earth. Margaret Tatcher Dramatische beleidsomslag; gericht op liberalisering 8

De reactie In de Westerse landen brak men begin jaren tachtig met het beleid van hoge tekorten Door hoge rentevoeten kreeg men de inflatie onder controle –Meer aandacht voor marktwerking –Minder macht voor vakbonden Stabiele macro-omgeving; lage inflatie, beheerste lonen 9

Wassenaar 1982: Rente en lonen na

Was dat goed beleid? Ja, de problemen werden daar aangepakt waar ze lagen –Reductie overheidstekort, Matiging lonen –Ingrepen in de sociale zekerheid Randvoorwaarden: –Overeenstemming over de doelen op de lange termijn –Krachtdadig en consistent beleid dat aanvankelijk niet werd gewaardeerd

Andere ontwikkelingen: externe schok Technologische schok (TMT) leidde vanaf midden jaren negentig tot een groeiversnelling –Verdergaande integratie van de wereldeconomie –Druk op de lonen, ook door opkomst van China als goedkoop productieland en kleinere rol vakbonden –Sterke stijging investeringen in ICT Einde aandelenhype in maart

The great moderation 13 Stabiele groei

Gevolgen Stabiele omgeving leidde tot lagere risico's dan wel lagere risicobeleving Langdurige groei bracht meer vraag naar vastgoed (kantoren en woningen) met zich mee Specifiek voor Nederland: –Oprekken hypotheeknormen en optimalisering fiscaliteit stimuleerden huizenmarkt –Consumptie gedreven door opnemen overwaarde na

15

Stijging verhouding schulden/BBP na

Ontwikkelingen na 2000 De trend die in de jaren negentig inzette, kreeg na 2000 nog een aantal extra impulsen: –Na het leeglopen van de internetzeepbel in 2000 –Na de aanslagen in de VS Wereldwijd gecoördineerde renteverlagingen –Extra impulsen voor de kredietgroei, met name in de VS Rommelhypotheken 17

Sterke schuldenopbouw na 2000 in VS 18

Soepele acceptatiecriteria in goede tijden 19

De afloop De afloop van de schuldexpansie is bekend Het faillissement van Lehman maakte duidelijk dat er veel te veel optimisme was geweest –De crisis is ook een vertrouwenscrisis –Beleggers dumpten massaal hun veilig gewaande beleggingen –Liquiditeit in de financiële marken verdween acuut Er is meer dan alleen een vertrouwenscrisis 20

Na 2008… Financiële sector bleef diep in de problemen zitten Drie factoren bemoeilijken herstel: –Aanhoudend hoge risicopremies en gebrek aan liquiditeit –Meer druk vanuit het toezicht –Verdergaande verslechtering van de economie Eurocrisis, bezuinigingen Daling vertrouwen 21

Waarom geen resultaat? Banken worstelen met hoge kosten financiering Tegelijkertijd moeten ze hun solvabiliteit versterken: –Vooral systeembanken moeten extra buffers aanhouden –Hogere eisen aan kwaliteit eigen vermogen –Extra eisen voor concentratierisico Dit leidt tot balansverkorting en reductie kredieten 22

Financieringskosten lopen op na

Samengevat: banken in zwaar weer Aan de creditzijde van de balans: –Geen match tussen vraag en aanbod –Hoge kosten financiering Aan de debetzijde: –Afboekingen lopen op; toename risico’s Banken hebben een balansprobleem 24

Andere implicaties Banken hebben hun verliezen afgewenteld op de overheden Crisisbestrijding dwong de overheid grotere tekorten te maken We zouden door alle EMU eisen heen zakken Met dit argument legitimeert Rutte II zijn beleid

EMU schuld neemt toe, uitgaven lopen op

Pensioenfondsen hebben ook een probleem

Oorzaken problemen pensioenfondsen Dramatische daling rente Inzakken aandelenkoersen Oplopen levensverwachting Premiesturing is niet meer mogelijk Oplossing moeten komen door heronderhandeling pensioencontract Hoe dan ook, de pensioenfondsen hebben een balansprobleem

Samengevat De echte problemen zitten niet in de arbeidsmarkt De kern van de huidige crisis bestaat uit de balansproblemen bij gezinnen, pensioenfondsen en banken De reactie van de beleidsmakers is overwegend dat ze bezuinigen en in beperkte mate hervormen –Hervormingen werken deels averechts

Staat de BV Nederland aan de rand van de afgrond? Je hebt leugen, grote leugens en statistieken Maar toch, Laten we inzoomen op het werkelijke overheidstekort Laten we ook kijken naar wie en nu wel spaart en wie er teveel uitgeeft Hoe groot is ons echte EMU saldo?

De overheid kan niet goed boekhouden Op de pensioenreserves ligt een latente belastingclaim Hoge fiscale aftrek door pensioenpremies Daarin zijn wij uniek binnen de Eurozone

Misverstanden over tekort Door een aantal maatregelen is het structurele overheidstekort sterk verminderd –Verhoging van de AOW leeftijd –Beperking hypotheekrenteaftrek Dat was nodig, maar het was te laat en te weinig Hier valt op termijn de grote winst te behalen De noodzaak om het tekort nu snel te reduceren is overdreven; rentelasten zijn hanteerbaar

Het bizarre: Nederland spaart heel veel, maar helaas op de verkeerde manier

Wie sparen er wel?

Bedrijven potten op…. De bedrijven realiseren hoge besparingen (vooral de grote) maar investeren ondanks goede winstgevendheid minder

Implicaties De gezinnen hebben door loonmatiging en stijgende lasten minder te besteden

Ook gezinnen hebben een probleem

Gezinnen ontsparen door daling inkomens

Ondanks alles zijn we nog steeds rijk

Enkele conclusies Er zijn twee grote problemen –De balansproblemen bij de banken –De balansproblemen bij de gezinnen en hun dalende inkomenspositie Door de balansproblemen bij de banken druppelt de kredietkraan Gezinnen kampen met een combinatie van slechte balans en dalend inkomen En wat doen we dan?

De aanpak van Rutte II De side letter van het regeerakkoord: –We maken het nog erger! Het beleid pakt de problemen niet aan waar ze zitten –Alle akkoorden (Mondriaan, energie, zorg, wonen) gaan nauwelijks over de echte problemen –Kabinet houdt halsstarrig vast aan 3% norm, terwijl daar geen echte aanleiding voor is

Wat dan wel? Drastische maatregelen zijn onvermijdelijk, maar kunnen beter worden gedoseerd Beleidsmakers moeten de problemen aanpakken waar ze echt zitten –Aandacht voor de structurele aspecten; met name in de financiële sfeer –Niet doorgaan met het verder afknijpen van de inkomens en paniekbezuinigingen –Niet denken dat we ons uit de crisis kunnen bluffen

Wees eerlijk.. I am a firm believer in the people. If given the truth, they can be depended upon to meet any national crises. The great point is to bring them the real facts. (Lincoln) We schuiven problemen voor ons uit: –De verliezen in vastgoed –De onderdekking van de pensioenfondsen Uitstellen en maskeren (UFR) helpt niet Banken moeten afboeken, pas de pensioenen aan

Wat de overheid wel kan doen Consistent beleid voeren met een duidelijk doel voor ogen; AOW en hypotheekrente Energie en geld steken in strategische sectoren: energie, high tech, biotechnologie, logistiek en onderwijs De discussie aangaan over reductie zorgkosten en het aanbod differentiëren Duidelijk maken dat de burgers hoe dan ook meer risico’s moet dragen

Wat er niet moet gebeuren Verhoging marginale belastingdruk; –Bij een tarief van meer dan 50% zijn er geen extra opbrengsten –Prikkels om te werken wegnemen (heffingskorting) Voortdurende discussie of het tekort nu 3,35 of 3,36 procent is Het voeren van nivelleringsbeleid; Nederland heeft al een zeer evenwichtige inkomensverdeling

Verder Er is niet alleen een financieel probleem Verdienmodellen staan onder druk: media, retail, reizen en zakelijke dienstverlening De BV Nederland moet op een andere manier waarde creëren Investeer in high tech, maakindustrie en faciliteert internationale kenniswerkers Zorg voor een kwalitatief hoogwaardige infrastructuur Doe iets aan het onderwijs

Mijn persoonlijke afronding

Wij leven in een fantastisch land Dit zijn mijn ouders van 84 tijdens een aangepaste excursie in het Stedelijk Wij zorgen nog steeds heel goed voor onze zieken, bejaarden en kinderen Ons onderwijs is goed en de pensioenen zijn geweldig en er is nauwelijks corruptie Het wordt een tandje minder en de overheid kan niet alle problemen oplossen Ondanks alles staan we op de 4 e plaats