Stichting Restless Legs Het Restless Legs Syndroom Zit toch eens stil! Dan ga je toch eerder naar bed Ga eens naar een psycholoog Je moet gezonder eten Neem toch een slaappil Je moet je ontspannen Dit zijn zo’n beetje de gebruikelijke raadgevingen die patiënten krijgen www.stichting-restless-legs.org

Stichting Restless Legs En meer van dat soort goed bedoelde raadgevingen waar je maar weinig aan hebt Niemand die vraagt wat je nou precies voelt goed naar je luistert Door de relatieve onbekendheid van deze neurologische aandoening zijn er weinig mensen die wat meer doorvragen www.stichting-restless-legs.org

Stichting Restless Legs www.stichting-restless-legs.org

Essentiële Diagnostische Criteria DRANG www.stichting-restless-legs.org

Essentiële Diagnostische Criteria Drang (onweerstaanbaar) om de ledematen te bewegen, vaak gepaard met onplezierige sensaties (dysaesthesie) www.stichting-restless-legs.org

Essentiële Diagnostische Criteria Rust en inactiviteit, bijvoorbeeld liggen of zitten lokken de symptomen uit/verergeren de symptomen. www.stichting-restless-legs.org

Essentiële Diagnostische Criteria Activiteit zoals lopen of strekken geeft verlichting, minstens zo lang als de activiteit duurt www.stichting-restless-legs.org

Essentiële Diagnostische Criteria Nacht en avond zijn de symptomen aanwezig of is er verergering van de symptomen. www.stichting-restless-legs.org

Essentiële Diagnostische Criteria Geen andere mogelijke verklaring voor de klachten www.stichting-restless-legs.org

Stichting Restless Legs 4 criteria ja: zeer waarschijnlijk RLS 2 of 3 criteria ja: waarschijnlijk RLS 1 of geen criteria ja: zeer waarschijnlijk geen RLS Dit zijn de internationaal gehanteerde criteria voor het vaststellen van RLS. Er is nog een internationaal gehanteerde schaal waarop de ernst van de symptomen kan worden vastgesteld. www.stichting-restless-legs.org

Extra criteria in de DSM-5 RLS symptomen zijn er minstens 3 x per week en zijn er al minstens 3 maanden De symptomen veroorzaken duidelijk last of hinder in het sociale leven, op het werk, bij de studie of in het gedrag De symptomen kunnen niet verklaard worden door effecten van genotmiddelen of medicatie(misbruik) www.stichting-restless-legs.org

RLS komt veel voor 5-15 % van alle mensen 4% heeft verschijnselen die (een beetje) hinderlijk zijn 1% heeft zoveel last dat de kwaliteit van leven negatief wordt beïnvloed www.stichting-restless-legs.org

De REST Studie Vragenlijst bij huisarts of thuis Fr, Sp, It, VK and VS 23,052 patiënten vulden de vragenlijst in bij de huisarts 15,391 willekeurige mensen uit de bevolking vulden de vragenlijst thuis in

REST Studie: Diagnostische Vragen 1. Hebt u nu of had u in het verleden soms last van herhaaldelijke onprettige gevoelens of sensaties in uw benen tijdens zitten of liggen ? 2. Hebt u nu of had u in het verleden soms last van een herhaaldelijke noodzaak of drang om uw benen te bewegen tijdens zitten of liggen ? 3. Indien aanwezig, worden deze onprettige gevoelens of deze bewegingsdrang erger in rust (bij zitten of liggen) dan bij activiteit of lopen? 4. Zijn deze onprettige gevoelens of deze bewegingsdrang erger ‘s avonds of ‘s nachts, vergeleken met ‘s ochtends ? To open, it may be appropriate to ask the patient whether they have a problem with sleep. It the answer is positive, and they answer positively to these four questions as well, it is believed this will identify at least 80 and probably 90% of sufferers. A phenomenal increase on the current diagnostic rates. The diagnostic questions used in REST were recommended by a panel of experts in RLS. The diagnostic questions are consistent with the IRLSSG diagnostic criteria.1 Within the primary care study, all patients attending a primary care practice completed a questionnaire incorporating these diagnostic questions. On subsequent interview with an experienced doctor, 80% of those satisfying the criteria were diagnosed as definitely suffering from RLS and a further 10% as probably suffering from RLS. Reference 1. Walters AS for the IRLSSG. Mov Disord 1995; 10: 634–42.

Prevalentie van RLS onder patiënten van de huisarts REST, Sleep Med, May 2004 Prevalentie van RLS onder patiënten van de huisarts 3.4% prevalentie met frequentie van symptomen minstens twee keer per week en met negatieve beïnvloeding van de kwaliteit van leven

Misdiagnoses 24.9% van de patiënten met RLS hadden de correcte diagnose Spataderen Rugprobleem Diabetische neuropathie Depressie Spierpijn GSK: We have used 24.9% (52/209 diagnosed with RLS, from the physician’s perspective), instead of 8.3% (46/551 diagnosed with RLS, from the patient’s perspective) as the former includes only the patients consulting for RLS symptoms, and the latter includes all patients in the RLS cohort (data from Table 6 in the REST primary care paper). We used physician’s perspective data, in order to further break down the ‘other diagnoses’ as shown (data from Table 8 in the REST primary care paper). * Hening et al. Sleep Med 2004;5:237–46.

Diagnose ondersteunend Positieve familie anamnese Goede reactie op dopamine agonisten Optreden van Periodieke Ledematen Bewegingen (movements) in de Slaap (PLMS): www.stichting-restless-legs.org

Periodieke Lidmaat Bewegingen (Movements) in Slaap (PLMS) Ongeveer 80% van mensen met RLS hebben PLMS1 PLMS zijn niet noodzakelijk voor de diagnose RLS1 PLMS 2,3: zijn onwillekeurige, repeterende bewegingen van de grote teen, enkel en soms knie en heup duur 0.5–5 seconden treden elke 15–40 s op tijdens non-REM slaap PLMS kan leiden tot slaap verstoring1 Although periodic limb movements in sleep (PLMS) are not essential for diagnosis, they occur in about 80% of people with RLS.1 They are viewed as the motor component of this sensorimotor disorder. PLMS are involuntary, repetitive movements lasting 0.5–5 seconds and occurring every 15–40 seconds during non-REM sleep.2,3 They can lead to sleep disturbances.1 – HIGHLIGHT THIS POINT References 1. Earley CJ. N Engl J Med 2003; 348: 2103–9. 2. Allen RP, Earley CJ. J Clin Neurol 2001; 18: 128–47. 3. Restless Legs Foundation. Medical Bulletin. Rochester, MN: RLS Foundation, 2001. www.rls.org (accessed 04/06/03). 1. Earley CJ. N Engl J Med 2003; 348: 2103–9. 2. Allen RP, Earley CJ. J Clin Neurol 2001; 18:28–47. 3 Restless Legs Foundation. Medical Bulletin. Rochester, MN: RLS Foundation, 2001. www.rls.org (accessed 04/06/03).

Slaap Verstoring Gereduceerd totaal aantal uren slaap Inslaapstoornis Doorslaapstoornis (slechte slaap kwaliteit) Gevoels- en motorische symptomen dragen bij tot slaap verstoring Excessieve slaperigheid overdag Beïnvloedt kwaliteit van leven Slaap verstoring is voor patiënten aanleiding de arts te bezoeken

Resultaten van de RLS Epidemiologie, Symptomen en Behandeling (Treatment) (REST) Studie1 Slaap latentie 69% had meer dan 30 minuten nodig om in te slapen meer dan 10% had langer dan 2 uur nodig Slaap onderbreking 60% meldde drie of meer keren ‘s nachts langere tijd wakker te worden Slaap duur gemiddeld 4–6 uur slaap per nacht langer perioden met slechts 2–3 uur slaap per nacht Data on sleep latency, duration and disruption were obtained from the primary care population of the REST study. Sleep latency is the time it takes from ‘lights out’ to the beginning of sleep; Results from the REST survey in primary care almost 70% of RLS patients reported taking over 30 minutes to get to sleep2 a sleep latency of 10–20 minutes is often found in healthy control subjects.1 60% of RLS patients reported waking three times or more per night because of their symptoms.2 More than 10% took longer than 2 hours to get to sleep.2 RLS patients were getting an average of only 4–6 hours sleep per night, with many describing extended periods when they slept for only 2–3 hours per night.2 References 1. Carskadon MA et al. Sleep 1986; 9: 519–24. 2. Hening W et al. Presentation at the Annual Meeting of the Associated Professional Sleep Societies (APSS), Chicago, USA, 3–8 June 2003. 1. Hening W et al. Presentation at APSS, 2003.

Schaal voor ernst (IRLSSGRS) Hoeveel last hebt u van onaangename RLS gevoelens in uw benen en armen ? Heel veel(4) Veel(3) Matig(2) Weinig(1) Geen(0) Hoeveel moet u bewegen vanwege uw RLS symptomen ? Heel veel(4) Veel(3) Matig(2) Weinig(1) Geen(0) Hoeveel baat hebt u bij bewegen t.a.v. uw RLS symptomen ? Geen(4) Weinig(3) Matig(2) Veel(1) Geen symptomen(0) Hoeveel slaapverstoring geven uw RLS symptomen ? Heel veel(4) Veel(3) Matig(2) Weinig(1) Geen(0) Hoeveel moeheid en slaperigheid hebt u door uw RLS symptomen ? Heel veel(4) Veel(3) Matig(2) Weinig(1) Geen(0)

Schaal voor ernst (IRLSSGRS) Hoe erg is uw RLS over het geheel genomen ? Heel erg(4) Erg(3) Matig(2) Licht(1) Geen RLS(0) Hoe vaak hebt u uw RLS symptomen ? 6-7 dgn/wk(4) 4-5 dgn/wk(3) 2-3 dgn/wk(2) 0-1 dgn/wk(1) Nooit(0) Hoeveel uren hebt u RLS symptomen op een dag dat u last heeft ? 8 of meer(4) 3-8(3) 1-3(2) 0-1l(1) Geen symptomen(0) Hoeveel wordt uw dagelijks leven verstoord door uw RLS symptomen ? (Gezinsleven, werk, school, sociaal leven) Heel veel(4) Veel(3) Matig(2) Weinig(1) Geen(0) Hoeveel negatieve invloed hebben uw RLS symptomen op uw stemming ? Heel veel(4) Veel(3) Matig(2) Weinig(1) Geen(0)

Primair (onbekende oorzaak) RLS Kan op elke leeftijd beginnen begint voor het 20ste in ongeveer 40% van de gevallen1 Komt in de familie voor in meer dan 50% van de gevallen2 Risico voor eerstegraads bloedverwanten is 19.9% vergeleken met 3.5% voor eerstegraads bloedverwanten van controles (RR=5.7) Risico voor tweedegraads bloedverwanten is 4.1% versus 0.5% Er zijn 6 genen die geassocieerd zijn met risico op RLS RLS is primary in most cases. Primary RLS can start at any age, but tends to have an earlier age of onset and a slower progression than secondary RLS.1,2 More than 40% of people with severe RLS first experienced symptoms before the age of 20.3 RLS has a strong genetic component,4 which appears to be autosomal dominant,5,6 with multiple loci leading to disease diversity.7,8 In a German study, 70% of participants reported a positive family history, and the findings suggested an autosomal dominant mode of inheritance.5 The autosomal dominant pattern of heredity may possibly be ‘pseudodominant’ – i.e. true mode autosomal recessive but appears autosomal dominant because it is very common.6 The presence of variable symptoms in the general population indicates genetic heterogeneity is likely, with the involvement of multiple genes.7,8 References 1. Allen RP et al. Sleep Medicine 2003; 4: 101–19. 2. Evidente VGH, Adler CH. Postgrad Med 1999; 105: 59–61, 65–6, 73–4. 3. Walters AS et al. Neurology 1996; 46: 92–5. 4. Ekbom K-A. Acta Med Scand 1945; 158 (Suppl): 1–123. 5. Winkelmann J et al. Ann Neurol 2002; 52: 297–302. 6. Desautels A et al. Am J Hum Genet 2001; 69: 1266–70. 7. Bonati MT et al. Brain 2003; 126: 1485–92 8. Lazzarini A et al. Mov Disord 1999; 14: 111–16. 1.Walters AS et al. Neurology 1996; 46: 92–5.. 2. Winkelmann J et al. Ann Neurol 2002; 52: 297–302.

Secundair RLS RLS secundair aan andere aandoeningen Begint (behalve bij de tweede) vaak boven 45 jaar IJzer tekort (met of zonder anaemie) Normale zwangerschap (ijzer) Nierinsufficiëntie (ijzer) Neuropathie Reuma (tot wel 27 %) Fibromyalgie

Wat kunt u er zelf tegen doen? Vaste tijd voor naar bed gaan en opstaan Geen alcohol1 Geen caffeine2 Stoppen met roken3–5 Goede ventilatie Geen fysieke inspanning ‘s avonds Afleidende prikkels: Andere temperatuur1,6,7 Benen wrijven1,6,8 Transcutane electrische zenuwstimulatie (TENS)9 Geestelijke afleiding6 Avoidance of alcohol may help some individuals, particularly those with a family history of RLS – 17.5% of patients with a family history of RLS reported that alcohol worsened their symptoms, compared with 1.25% of those with non-familial RLS.1 Avoidance of caffeine-containing drinks is commonly advised, although the evidence linking RLS and caffeine intake is sparse.2 However, it appears plausible that a drug that delays sleep onset would make RLS more likely. Stopping smoking is sometimes recommended, although the evidence for this is equivocal. Smoking is thought to exacerbate RLS,3 and an epidemiological study has found RLS to be more common in smokers.4 However, another study has found no association between smoking and RLS or PLMS.5 A temperature change may provide temporary symptom relief – e.g. throwing off bedclothes, sticking legs out of the bed, moving to cool place in the bed, or taking a warm bath.6 In a study of 300 people with RLS, up to 66% reported that temperature changes were an effective coping strategy,1 possibly because the temperature change acts as a counter-stimulus.7 Rubbing the legs may temporarily relieve symptoms,6 as may a whirlpool bath.8 Kneading or rubbing the legs may be indicative of RLS in cognitively impaired, elderly people.7 Other methods of counter-stimulation include anecdotal reports of improvement with transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS).9 Performing tasks that actively engage the mind during long periods of sitting can help,6 but mental distraction is not effective for all patients. References 1. Winkelmann J et al. Sleep 2000; 23: 597–602. 2. Lutz EG. J Clin Psychiatry 1978; 39: 693–8. 3. Mountifield JA. Can Med Assoc J 1985; 133: 426–7. 4. Phillips B. Arch Intern Med 2000; 160: 2137–41. 5. Lavigne GL et al. Sleep 1997; 20: 290–3. 6. Ekbom K-A. Acta Med Scand 1945; 158 (Suppl): 1–123. 7. Allen RP et al. Sleep Med 2003; 104: 101–19. 8. Evidente VG, Adler CH. Postgrad Med 1999; 105: 59–61, 65–6, 73–4. 9. O'Keeffe ST. Arch Intern Med 1996; 156: 243–8. 1. Winkelmann J et al. Sleep 2000; 23: 597–602. 2. Lutz EG. J Clin Psychiatry 1978; 39: 693–8. 3. Mountifield JA. Can Med Assoc J 1985; 133: 426–7. 4. Phillips B. Arch Intern Med 2000; 160: 2137–41. 5. Lavigne GL et al. Sleep 1997; 20: 290–3. 6. Ekbom K-A. Acta Med Scand 1945; 158 (Suppl): 1–123. 7. Allen RP et al. Sleep Med 2003; 4: 101–19. 8. Evidente VG, Adler CH. Postgrad Med 1999; 105: 59–61, 65–6, 73–4. 9. O'Keeffe ST. Arch Intern Med 1996; 156: 243–8.

Stichting Restless Legs RLS wordt mogelijk opgewekt/verergerd door: Middelen tegen depressie Middelen tegen misselijkheid Middelen tegen psychoses Middelen tegen allergie Bepaalde antihypertensiva Overmatig gebruik van caffeïne/alcohol 1. Dit zijn vooral de tricyclische antidepressiva en de SSRI’s 2. Anti-emetica 3. Anti-psychotica www.stichting-restless-legs.org

Stichting Restless Legs Oorzaak van de symptomen Probleem in de dopamine en ijzer huishouding. Dopamine is een stof (neurotransmitter) die in de hersenen wordt aangemaakt. Belangrijkste locatie lijken de A11 dopaminerge neuronen te zijn in de hypothalamus met projecties naar het ruggenmerg Ruggenmergs mechanismen lijken een rol te spelen bij het ontstaan van PLMS m.n. verminderde inhibitie bij slaap IJzer is een belangrijke cofactor bij de dopaminerge transmissie Recente onderzoeken hebben uitgewezen dat er waarschijnlijk wel voldoende dopamine wordt aangemaakt. Het probleem zou dan kunnen zitten bij de dopaminereceptoren in de zenuwcellen. Echt uitsluitsel is nog steeds niet te geven. In die gevallen van RLS waarbij er geen onderliggende oorzaak kan worden benoemd (zoals ziekte, medicijnen) heeft de medische wereld geen enkel idee van de onderliggende oorzaak. www.stichting-restless-legs.org

Aanwijzingen dat RLS samengaat met abnormale Dopaminerge functie RLS en/of PLMS verbeteren met medicatie die dopamine receptoren stimuleert: RLS symptomen beter door levodopa bij ong. 90% van de patienten1 Dagritme, komt overeen met dopamine activiteit11 ropinirol4 Observational evidence for the involvement of the brain dopaminergic system in RLS includes: RLS symptoms show a circadian pattern, tending to occur predominantly in the late evening, coinciding with the lowest levels of dopamine activity.1,2 Iron deficiency exacerbates RLS. This is of interest because iron forms part of the molecule of tyrosine hydorxylase, the rate-limiting enzyme in the synthesis of dopamine (see later). Pharmacological evidence: Relief of RLS symptoms by levodopa, and worsening with a dopamine receptor antagonist, was first reported in 1982.3 Pharmacological studies using dopamine agents or dopamine antagonists have provided further indirect evidence of involvement of the dopaminergic system in RLS. In a small crossover study, bromocriptine (an ergot derivative), a weak D2 dopamine receptor agonist, was shown to improve RLS symptoms and reduce periodic limb movements in sleep (PLMS).4,5 Several open-label studies and a small randomised study have shown that pergolide, an agonist at D1 and D2 dopamine receptors, improves RLS symptoms, but that adverse events occur in around 40% of patients.4 Ropinirole, a synthetic D2/D3 agonist with relatively high D3 selectivity, improves RLS symptoms and PLMS.4,6 A randomised study in 10 RLS patients found that pramipexole, an agonist at D2 and D3 dopamine receptors, improved polysomnography and subjective rating scales.7 RLS symptoms are worsened by dopamine antagonists,3 but only those that enter the brain, supporting the hypothesis that dopaminergic dysfunction occurs in the central, rather than the peripheral, nervous system. References 1. Sowers JR, Vlachakis N. J Endocrinol Invest 1984; 7: 341 2. Chokroverty S, Jankovic J. Neurology 1999; 52: 907–10. 3. Akpinar S. Arch Neurol 1982; 39: 739. 4. Comella CL. Neurology 2002; 58 (4 Suppl 1): S87–92. 5. Walters AS et al. Ann Neurol 1988; 24: 455–8. 6. Ondo W. Mov Disord 1999; 14: 138–40. 7. Montplaisir J et al. Neurology 1999; 52: 938–43. RLS pramipexol5 Verminderde dopamine activiteit in de hersenen7–10 rotigotine3 Symptomen verergeren door dopamine antagonisten6 1. Von Scheele C et al. Arch Neurol 1990; 47: 1223–4. 2. Walters AS et al. Ann Neurol 1988; 24: 455–8. 3. Silber MH et al. Sleep 1997; 20: 878–82. 4. Ondo W. Mov Disord 1999; 14: 138–40. 5. Montplaisir J et al. Neurology 1999; 52: 938–43. 6. Comella CL. Neurology 2002; 58 (4 Suppl 1): S87–92. 7. Turjanski N et al. Neurology 1999; 52: 932–7. 8. Staedt J et al. J Neural Transm Gen Sect 1993; 93: 71–4. 9. Staedt J et al. J Neural Transm Gen Sect 1995; 99: 187–93. 10. Ruottinen HM et al. Neurology 2000; 54: 502–4. 11. Sowers JR, Vlachakis N. J Endocrinol Invest 1984; 7: 341.

Behandelschema voor RLS Symptomen Diagnose Secundaire RLS Behandel oorzaak Onvoldoende succes Primaire RLS Behandeling nodig ? Nee Ja Zo nodig revisie Lage dosis dopamine agonist Goed succes To date, the only formal guidelines for the treatment of RLS in widespread use are the Practice Parameters for the Treatment of RLS produced by the American Academy of Sleep Medicine (AASM) in 1999.1 However, there have been advances in therapy since these were published. (Updated guidelines are expected to be published in 2004.) The current approach is to select medication according to the severity of RLS symptoms. Patients with mild symptoms may respond well to general lifestyle advice. Pharmacological treatment will be required for patients with moderate to severe RLS. Ropinirole has been studied in the largest placebo-controlled trials conducted in RLS to date, and an extensive body of clinical research exists demonstrating its safety and efficacy. Reference 1. Chesson AL et al. Sleep 1999; 22: 961–8. Onvoldoende succes  dosis of andere agonist Zo houden Onvoldoende succes Goed succes Antiepilepticum Onvoldoende succes Onvoldoende Levodopa Benzodiazepine, opiaat succes Adapted from: Schapira AHV. Drugs 2004; 64: 149–58.

Dopamine agonisten (liefst met vertraagde afgifte) Pramipexol (Sifrol MVA) Ropinirol (Requip modutab) Rotigotine (Neupro pleister) Effectiviteit aangetoond Uitgebreide klinische onderzoeks- programma’s 1Trenkwalder et al. Neurology 2004;62:1391–1397; 2Danoff et al. Chest 2001;120:313–16; 3Pritchett et al. Mayo Clin Proc 2002;77:1280–6.

Antiepileptica Bijv. carbamazepine, gabapentin, pregabaline Voordelen Alternatief als dopamine agonisten niet werken Nuttig bij secundair RLS bij neuropathie en/of nierinsufficiëntie Nadelen Soms sufheid/misselijkheid Onbekend hoe ze werken Some anticonvulsants – carbamazepine, sodium valproate and gabapentin – can improve RLS symptoms.1 Their mode of action in RLS is unknown, They may be helpful in individuals in whom RLS is painful They may help if dopaminergic drugs or opiates have not been effective or are contraindicated.2 References 1. Hening W et al. Sleep 1999; 22: 970–99. 2. Odin P et al. Eur J Neurol 2002; 9 (Suppl 3): 59–67.

Levodopa Voordeel Nadelen Gericht op het veronderstelde neurotransmitter tekort Nadelen augmentatie and rebound komen vaker voor effect verminderd bij eiwitrijke maaltijden werkt korter Dramatic relief of RLS symptoms by the use of levodopa (a dopamine precursor), and worsening with a dopamine-receptor antagonist, was first reported in 1982.1 In practice, the use of levodopa as therapy for RLS has been limited by ‘augmentation’ (occurrence of RLS symptoms earlier in the evening or day, sometimes accompanied by extension into the trunk/upper limbs, or increased severity of symptoms, occurring in 80% of patients treated with levodopa) and ‘rebound’ (reappearance of RLS symptoms during the second half of the night).2 References 1. Akpinar S. Arch Neurol. 1982; 39: 739. 2. Comella CL. Neurology 2002; 58 (Suppl 1): S87–92.

Benzodiazepines Vooral: clonazepam Voordelen Alternatief als andere medicatie niet wordt verdragen Nadelen Slaperigheid overdag/stoort denkvermogen valrisico Risico van afhankelijkheid en klachten bij staken Niet op oorzaak RLS gericht (symptomatisch) Benzodiazepines (mainly clonazepam) are sometimes used as second-line treatment for RLS. Efficacy of benzodiazepines in RLS is uncertain, because most studies have used only small numbers of patients. Their main effect is probably hypnotic, so they are inappropriate for early evening RLS symptoms. Next day ‘hangover’ may occur. They carry a risk of tolerance and dependency, and for this reason many health authorities (e.g. in the UK) discourage their use. In elderly people, they may contribute to cognitive impairment and risk of falls.1 They do not target the underlying problem in RLS – i.e. dopaminergic dysfunction. Reference 1. British National Formulary, March 2003.

Opiaten Bijvoorbeeld: codeïne, oxycontin, tramadol Voordelen Alternatief als dopaminerge behandeling onvoldoende werkt Nadelen Slaperigheid overdag/stoort denkvermogen verstopping, moeite met urinelozing risico op tolerantie en verslaving met hoge doses van de sterkere middelen niet op oorzaak RLS gericht (symptomatisch) Opiate medications are indicated when dopaminergic therapy is contraindicated or additional medication is required. Clearly, opiates are inappropriate for individuals who have shown previous dependence on narcotics. Opiates should be prescribed under specialist supervision, with the patient being reviewed regularly.1 Patients should be monitored periodically for the development of sleep apnoea.2 Constipation may occur. References 1. British National Formulary, March 2003. 2. Walters AS et al. Mov Disord 2001; 16: 1105-9.

Stichting Restless Legs RLS is te behandelen! Met niet-medicamenteuze maatregelen Met medicijnen Wees voorzichtig t.a.v. homeopatische middelen, acupunctuur, smeersels en brouwsels. Kost soms veel geld en helpt vaak maar een beetje. RLS is een veel voorkomende ziekte, waarvan veel mensen denken te profiteren door middelen op de markt te brengen waarvan wordt gesuggereerd dat ze afdoende helpen. Uit onze enquetes is gebleken dat deze middelen relatief duur zijn, niet worden vergoed door de zorgverzekeraar en slechts gedurende korte tijd werkzaam zijn. Wat wel een rol speelt is het placebo effect dat kan optreden: stukje zeep onder de matras, magneet/ijzervijl onder je bed, bed van de aardstraal afhalen, enz. www.stichting-restless-legs.org

Stichting Restless Legs Primaire RLS is niet te genezen RLS is chronisch RLS is progressief Primaire RLS is niet te genezen. Alleen de symptomen zijn te bestrijden. De verschijnselen nemen toe met de leeftijd en lijken op hoge (>85) weer wat af te nemen. www.stichting-restless-legs.org

RLS is niet onschuldig Er is verhoogd risico op: Hart- en vaatziekten Beroerte Overgewicht en suikerziekte Er is een 39 % hoger overlijdensrisico dan voor leeftijdgenoten www.stichting-restless-legs.org

Normale Hypnogrammen Bild 2 Awake Bild 2 Genom registrering av hjärnans elektriska aktivet (EEG), samt ögonens rörelser (EOG) och muskelaktivtet (EMG) kan sömnens förlopp mätas. Detta kallas för polysomnografisk (poly=flera signaler) registrering, och kan också inkludera mätning av andning, ekg, O2 halt mm. Efter analys av en sådan polysomnografisk registrering beskrives sömnen utseende i ett s.k. hypnogram. Under nattsömnen återkommer REM-sömn med cirka ett 90 minuters intervall, under REM-sömnen finns ögonrörelser, mycket låg muskelaktivitet och ett mer vakenhetsliknande i EEG. Den övriga sömntiden, där i EEG är mer synkroniserat, indelas i ytlig sömn, stadium 1, mellandjup, stadium 2, samt djup sömn, stadium 3 och 4, med högt innehåll av så kallade delta vågor. Den djupa sömnen minskar betydligt med stigande ålder och kan ibland nästan helt saknas hos äldre, som således har ytligare sömn, fler uppvaknanden och därigenom en sämre sömnkvalitet. I hypnogramen framgår också att även normala personer har ett par uppvaknanden under natten, men detta behöver man inte minnas. För att minnas ett uppvaknande skall det vara ungefär tre minuter långt. I bilden visas två s.k. hypnogram, vilka illustrerar att sömnmönstret skiljer sig påtagligt i olika åldrar. I det övre hypnogrammet syns hur 25 åringen somnar snabbt, och har djup sömn (stadium 4) i de två första sömncyklerna. 10pm 11pm 12pm 1am 2am 3am 4am 5am 6am 7am 80 Y Y Awake 10pm 11pm 12pm 10pm 11pm 12pm 1am 2am 3am 4am 5am 6am 7am

RLS/PLMS-Hypnogram Awake h