Redding of Ramp? Dr.ir. Vera Dua 28.01.2010 KUL GENTECHNOLOGIE Redding of Ramp? Dr.ir. Vera Dua 28.01.2010 KUL

INHOUD “Groene” gentechnologie Spelers Risico’s + nadelen Voedselproblematiek Zijn ggo’s een oplossing?

gentechnologie = genetische opmaak van cellen wijzigen o.m. door genen van andere soorten in te brengen met het oog op creatie van soorten met nieuwe eigenschappen = totaal verschillend van klassieke veredeling en kruising

“Groene” gentechnologie Via genetische modificatie eigenschappen van landbouwgewassen wijzigen Herbicideresistentie Insectenresistentie - ziekteresistentie Weerstand tegen abiotische stress Veranderde voedingseigenschappen of andere planteigenschappen

voorbeelden van groene ggo’s HERBICIDERESISTENTIE Inbrengen van genen uit een micro-organisme (bijv. Bacillus licheniformis) - plant produceert enzyme waardoor ze ongevoelig wordt voor herbicide Vooral Roundup (glyfosaat) (of andere: bromoxyl) Daardoor kan Roundup gespoten worden tegen onkruid zonder gg-plant te verdelgen Meest verspreide toepassing: soja, katoen, koolzaad, maïs, (rijst Bayer)

voorbeelden van groene ggo’s INSECTENRESISTENTIE Inbrengen van Bt-genen uit micro-organismen (Bacillus thuringiensis) waardoor de plant een eiwit produceert dat insectenlarven doodt Insecticide wordt ingebouwd Vooral bij maïs, katoen Bacteriepreparaten worden al lang gebruikt als biologisch bestrijdingsmiddel

andere voorbeelden van Groene ggo’s Resistentie tegen droogte, koude, vervuiling (zware metalen) = abiotische stress – staat nog niet ver Voedingseigenschappen wijzigen: “golden rice” = meer vitamine A als compensatie voor eenzijdige voeding –proefvelden China Planteneigenschappen wijzigen traanvrije uien tomaten die beter bewaren (werd afgevoerd) koffie zonder cafeïne populieren met minder lignine voor biobrandstof (veldproject gestart in Oost-Vlaanderen na veel strubbelingen)

Enkele bijaspecten van Groene ggo’s Gebruik van merkergenen die coderen voor antibioticumresistentie bij de gebruikte bacterie om te zorgen dat enkel de “geslaagden” overleven na antibiotica-behandeling Terminator-gen = zorgen dat geen zaad gevormd wordt of dat geen bloei is om voortplanting te vermijden (zaadmonopolie)

Wie zijn de spelers? Wie heeft er belang bij? 1. agro-industrie 2. onderzoekswereld 3. overheid

Machtsconcentratie in agro-sector Globalisering in sector van zaden/ pesticiden/ meststoffen/supermarktketens 10 bedrijven hebben wereldwijd 2/3 zaadmarkt in handen 10 bedrijven hebben wereldwijd 84% van agrochemicaliën (o.m. bestrijdingsmiddelen) in handen 10 supermarktketens hebben 25% wereldmarkt in handen (Wall-Mart – Carrefour)

Top 8 zaaigoed – omzet Monsanto (VS) 3.971 (miljoen euro) DuPont (VS) 2.211 Syngenta (Zwi) 1.394 Groupe Limagrain (Fr) 914 Land O’Lakes (D) 592 KWS AG (D) 538 Taikii (Jap) 425 Bayer Crop science (D) 332

Top 8 agrochemie – omzet Syngenta (3) 6.378 (in miljoen euro) Bayer (8) 4.644 BASF 3.079 Monsanto (1) 2.879 Dow 2.698 DuPont (2) 1.717 Nufarm 1.330 Sumitomo Chemical 1.039

Machtsconcentratie ggo’s GGO’s zijn in handen van MNO’s In 2000 verliep het patent Roundup – nieuw scenario was nodig 2004: 88% van gg-zaden in handen van Monsanto: herbicideresistentie (Roundup-ready) – insectenresistentie (Yieldgard) Soja – maïs – katoen - koolzaad

Driving forces Winst veilig stellen In Westerse landen = milieu-argument Veel tegenstand vooral in EU, nu ook in andere landen (VS, Argentinië) ontwikkelingslanden = voedselargument

Onderzoek Duur en hoogstaand onderzoek Veel overheidsgeld + steun voor biotechonderzoek – direct of indirect naar bedrijven Sterke verweving overheid - universiteiten – industrie = beslissen mee over programma’s Draaideurpolitiek (26.01: Suzy Renckens adviseur EU-commissie stapt over naar Syngenta – recent 3 positieve adviezen gegeven voor Syngenta-ggo) Relatief weinig onderzoek naar neveneffecten Tegenstand = “not done” – (boek Robin)

Overheid Regelgeving: zeer grote diversiteit wereldwijd (VS vs. EU)! Octrooiwetgevingen = 14.400 patenten in de agrobiotechnologie – ¼ in privé-handen (sleuteloctrooien) Ondersteuning innovatie + financiering onderzoek

Areaal ggo’s wereldwijd

Opp. ggo’s wereldwijd 125 miljoen hectare in 25 landen (2,5%) Op 57 % van dit areaal worden transgene sojabonen gekweekt, gevolgd door maïs (25 %) en katoen (13 %). In Europa beperkt: 107.719 ha vooral transgene maïs in Spanje Beperkte opp in Portugal, Duitsland, Frankrijk Sterke groei in Tsjechië en Slovakije - transgene sojabonen in Roemenië EU:1 transgene maïs met resistentie tegen maïsstengelboorder voor teelt goedgekeurd

Tegenstand 1. Ethisch-filosofische bezwaren 2. Risico’s gezondheid – milieu 3. Weerstand bij consumenten 4. Discutabele opbrengsten 5. Afhankelijkheid landbouwers (patenten) 6. Bedreiging voor conventionele en biologische landbouw 7. ggo-landbouw is geen duurzame landbouw

1. Ethische bezwaren Hoe ver kan de mens gaan? Overschrijding soortgrenzen Genetisch determinisme vs. ecosysteem benadering elk levend wezen is een “machine” vs. complexiteit van leven Maatschappelijk debat nodig

2. Risico’s voor gezondheid en milieu Niet simpel – ook lange termijn is belangrijk ! (cfr. DDT, dioxine) Zorgvuldig + uitgebreid Risk Assessment is nodig Voorzorgsprincipe moet gelden!

gezondheid Relatief weinig onderzoeksgegevens Onderzoek bij ratten: lever- en nierschade + verstoring vruchtbaarheid bij eten gg-maïs (Monsanto) Antibioticaresistentie door gebruik van specifieke merkergenen Allergieën: univ Nebraska = ggo soja met proteïnen uit paranoot (Bertholletia excelsa) gaven allergische reacties = afgevoerd Neveneffect: Roundup via vliegtuigen (Paraguay – Brazilië) = vele rechtszaken lopende

Effecten volksgezondheid Veel te weinig langetermijn-onderzoek en onderzoeksresultaten dikwijls op basis van gegevens van de firma’s Andere procedure dan voor pesticiden geneesmiddelen, voedseladditieven door principe van “wezenlijke gelijkwaardig-heid” (VS) Effect Roundup e.d. onderschat

Neveneffecten herbicidenresistentie 1. transgene herbicidetolerante gewassen overwoekeren bij teeltwisseling (koolzaad) 2. “genetische vervuiling” = wilde soort wordt ook resistent en wordt woekeronkruid = (koolzaad/raapzaad) 3. door herhaald gebruik totaalherbicide (Roundup) worden wilde planten resistent

Neveneffecten herbicidenresistentie Volgens de VS Department of Agriculture is effectiviteit verdwenen: ganse reeks onkruiden zijn resistent geworden aan glyfosaat. Miljoenen ha soja en katoen= aantal sproeibeurten sterk toegenomen door tolerantie – wordt nu meer gesproeid dan voor introductie van ggo Amaranthus - paardestaart: worden woekerplanten in VS Overschakeling naar “straffere” middelen (atrazine) Canada: via kruising is koolzaad ontstaan dat resistent is tegen 3 soorten herbiciden Monsanto heeft nu een “super”-pesticide ontworpen

Confirmed Glyphosate Resistant Weeds in the US (2006) Horseweed (Marestail) Common Ragweed Italian Ryegrass Rigid Ryegrass Palmer Amaranth Common Waterhemp Giant Ragweed

Glyphosate Resistant Weeds in the US Giant ragweed Waterhemp Palmer amaranth Italian ryegrass Common ragweed Horseweed Rigid ryegrass like a hockey stick

Neveneffecten Resistentie tegen insecten/virussen Bt-proteïnen schadelijk voor breed gamma aan insecten = niet selectief - milieuschade Bij gg-Bt-planten wordt een toxine geproduceerd tegen insecten. Door massale blootstelling is kans groter dat insecten resistent worden en dat dit toxine in de natuur niet meer werkt Resistentie tegen virus door inbouwen van virusgenen: door recombinatie kan nieuw virus ontstaan dat breder werkt

Verstoring biodiversiteit Effect van insectenresistentie op niet-targetsoorten: bestuivers, natuurlijke vijanden Algemene genetische verschraling – verarming van reservoir voor veredeling – traditionele criollo-maïs in Mexico besmet met Bt- en RR-gen Grootschalige gg-teelten: minder wilde planten – minder vogels enz…

De Monarchvlinder

De Monarchvlinder 1999: proeven over effect van Bt-maïs (toxine tegen maïsboorder) Rupsen monarchvlinder: bladeren bestoven met stuifmeel van Bt-maïs = 44% dood na 4 dagen Hoge symboolwaarde in VS Nefast voor export maïs naar Europa!

onzelieveheersbeestje

Onzelieveheersbeestje Wetenschappelijk onderzoek Schotland Gevoederd met luizen die leven op transgene aardappelen Vruchtbaarheid met 38% verminderd Leven maar half zo lang In Duitsland daarom gg-maïs verboden (2009)

3. De consument wil het niet in Europa: 60-70% ronduit tegen ggo’s. 1998: 1% britten vindt ggo’s een aanwinst voor samenleving 2004: 80% Amerikanen wil etikettering – groei van biosector door weigering EU: etikettering verplicht! Supermarkten weigeren ggo-voedsel

4. Discutabele opbrengsten “Failure to Yield” = rapport over globaal resultaat 20 jaar gg-maïs en soja in VS Voor herbicidenresistentie = geen tot negatief effect op termijn Voor insectenresistentie = marginaal effect Zelfde resultaat voor gg-soja in Argentinië, zeer slechte resultaten in Indië (katoen) Oogstverbetering door veredeling + betere landbouwtechnieken = + 1%/jaar beter met “marker assisted selection” de veredeling versnellen

5. Afhankelijkheid boeren Patenten = oorspronkelijk niet van toepassing op levende organismen Lobbywerk bedrijven: patent op transgeen organisme Amerikaans model via TRIPS-akkoord in GATT geslopen (Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights) Is flagrant in tegenspraak met Internationaal Verdrag inzake Biodiversiteit!

5. Afhankelijkheid boeren “koppelverkoop”: zaad + herbicide en contractueel verbod op oogsten In Argentinië, Paraguay, Indië: in eerste fase goedkoop zaad – na tijd betaling royalties (10 $ per ton; 20 $ per ton) Kleine boeren gaan over kop en grond wordt opgekocht door grootgrondbezitters Rechtszaak Percy Schmeiser, Canadese landbouwer = besmetting gg-koolzaad

5. Afhankelijkheid boeren 1999: “Neem”-zaak in Indië : Dr. Vandana Shiva (+ Magda Aelvoet); rechtszaak gewonnen, 2001: actiegroep Navdanya vs. het Amerikaanse bedrijf RiceTec over patent op variant van basmatirijst: bevat genetisch materiaal dat ontwikkeld was uit rijstsoorten van (Indiase) boeren; rechtszaak gewonnen 2004: idem voor Indiase tarwe-variëteit Nap Hal

De praktijk: Indië Algemene introductie van Bt-katoen = ramp! Via leningen voor zaadaankoop – reeks misoogsten door niet aangepast aan bodem – geen effect op insectenplagen “GM-genocide” in Maharashra= door gg-katoen = zeer veel zelfmoorden – statement prins Charles – boerenorganisaties rechtszaak aangespannen tegen Monsanto

De praktijk: Argentinië Argentinië: “sojasation” = 16 miljoen ha gg-soja: grootschalig – voor export - bodemuitputting – meer pesticiden door tolerantie bij onkruid – via vliegtuigen herbicide gespoten= sterfgevallen – processen 1998-2004: 800.000 ha ontbost voor industriële gg-soja – bodemerosie…

6. Besmetting biologische landbouw Lastenboeken bio zijn zeer streng op vlak van ggo’s = nultolerantie Test Canada op koolzaad: in 27 silo’s met niet-transgeen zaad was 80% besmet met gg-zaad Koolzaad kan niet meer geteeld worden door bioboeren in nabijheid van gg-koolzaad Discussie over co-existentie =“farce”?

7. Met ggo’s geen duurzame landbouw Altijd een versterking van industriële landbouw die sterk afhankelijk is van kunstmeststoffen en chemische bestrijdingsmiddelen Bedreiging voor bio-landbouw Leidt tot grootschaligheid en afname biodiversiteit Leidt tot afbouw familiale boerenlandbouw in zuiden = 5VTE/ha tegenover 1VTE/2ha

PROTEST Veel actiegroepen (Friends of the Earth – Greenpeace, Oxfam …) Wetenschappers (UCS, e.a.) Ook derde wereld-landen: Zambia weigert ggo-voedselhulp; Venezuela ggo-vrij, discussies in WTO en GATT Vele Europese landen en publieke opinie 39 Vlaamse gemeenten: “ggo-vrij”

GGO-vrije regio’s in Europa Charter van Firenze Abruzzo (IT), Aquitaine (FR), Asturies (ES), Auvergne (FR), Basse-Normandie (FR), Bourgogne (FR), Bretagne (FR), Burgenland (AU), Calabria (IT), Canaries (ES), Centre (FR), Corse (FR), Drama-Kavala-Xanthi (GR), Emilia-Romagna (IT), ENAE (GR),Euskadi (ES), Franche-Comté (FR), Grèce, Haute-Normandie (FR), Highlands of Scotland (UK), Ile de France (FR), Käernten (AU), Lazio (IT), Liguria (IT), Limousin (FR), Marche (IT), Midi-Pyrénées (FR), Molise (IT), Municipalidad de Menorca (ES), Niederösterreich (AU), Nord-Pas-de-Calais (FR), Oberösterreich (AU), Pays de la Loire (FR), Piemonte (IT), Poitou-Charentes (FR),  Principado de Asturias (ES), Provincia Autonoma di Bolzano-Südtirol (IT), Puglia (IT), Rhône-Alpes (FR), Salzburg (AU), Sardegna (IT), Sisak-Moslavina (CR), Steiermark (AU), Tirol (AU), Toscana (IT), Umbria (IT), Varazdin County (CR), Vorarlberg (AU), Wales (UK), Wallonie (BE) Wien (AU)

GGO’s en voedsel

5 miljard ha landbouwgrond Voedselproblematiek Wereldbevolking: 6,8 miljard (prognose 2050: 9 miljard) 5 miljard ha landbouwgrond Groei voedselproductie: 2% per jaar sinds 1960 (ongelijk verdeeld!) Momenteel genoeg voedsel om iedereen te voeden = 2.803 kcal/dag

veeteelt 3,9 miljard ha voor vleesproductie = 78% 69,5% = permanent weiland / 30,5% = voeders

850 miljoen mensen leven in hongersituatie Voedselproblematiek 850 miljoen mensen leven in hongersituatie = 12,5 %

oorzaken Armoede Boeren = onvoldoende middelen voor aankoop zaad, meststoffen, investeringen Slechte infrastructuur, onvoldoende markttoegang, afwezigheid van een markt Onvoldoende publieke investering in landbouw Groot aandeel exportgewassen (o.a. veevoeders)

“Agriculture on a cross-roads” IAASTD “Agriculture on a cross-roads” INTERNATIONAL ASSESSMENT OF AGRICULTURAL KNOWLEDGE, SCIENCE AND TECHNOLOGY FOR DEVELOPMENT FAO, UNDP, UNEP, WHO, WB Internationaal rapport opgemaakt door 600 wetenschappers en stakeholders

IAASTD “How can we reduce hunger and poverty, improve rural livelihoods, and facilitate equitable, environmentally, socially and economically sustainable development through the generation, access to, and use of agricultural knowledge, science and technology?”

IAASTD - biotechnologie Nog veel onbekenden op vlak van risico’s voor gezondheid, milieu, economische baten Oogstopbrengsten zijn zeer uiteenlopend: soms stijging soms daling van de opbrengst Gevaar voor concentratie van eigendomsrecht op landbouwproducten Patentenregeling doen de kosten stijgen Afhankelijkheid boeren stijgt Eenzijdige oriëntatie van onderzoeksfondsen + middelen + onafhankelijkheid onderzoek in gevaar Investeringen moeten gericht zijn op lokale prioriteiten met garanties van inspraak en participatie bevolking

CONCLUSIES voor ontwikkelingslanden is multifunctionele landbouw gebaseerd op agro-ecologie de beste garantie voor voedselzekerheid Biologische landbouw zou gunstiger effect hebben dan GG-landbouw Grote omzichtigheid met ggo: overleving kleine boeren, eigendomsrecht, omgeving Ander landbouwstructuren + ander consumptiepatroon Westen

Daling vleesconsumptie?

Ggo’s geen oplossing Meeropbrengsten zijn zeer twijfelachtig Meerkost is groot: te duur voor kleine boeren Risico’s voor gezondheid en milieu Nefast voor biodiversiteit leidt tot grootschalige intensieve landbouw: veevoeder, biobrandstof (maïs)

Intensieve ggo-landbouw

Polycultuur goed voor boeren en biodiversiteit