Governance, control en vrijheid Een provocerende uiteenzetting door roel in ‘t veld Eerste bijeenkomst geavanceerde leergang governance 2007

inhoudsopgave De macrocyclus rond maatschappelijke instituties Toespitsing op governance De ontwikkeling van Nederland De ontwikkeling van Curacao Is er hoop?

Macrocyclus maatschappelijke instituties Institutie is betekenis gevend systeem Samenleving bestaat uit instituties en mensen Instituties kunnen organisaties zijn ( rk kerk of de nationale staat) maar niet iedere organisatie is een institutie en ook regelsystemen zijn instituties Veelal over instituties gedacht in termen van statica, maar dynamiek is dominant

Institutionele dynamiek Opkomst en ondergang van instituties, bijvoorbeeld koningschap, kolonialisme, communisme Dynamiek veroorzaakt door interne en externe oorzaken Interne pervertering onvermijdelijk als gevolg van botsing tussen stolling en reflexiviteit Ook exogene dynamiek stuit op stolling

Cultuur van Cultuur van de publiek domein markt Geen winstbejag salaris is genoeg eer is belangrijk het dienen van het algemeen belang staat centraal deceive for the sake of the task zorg dat je niet op onwaarheid bent te betrappen pessimisme is normaal zorg voor fatalistische blik Winststreven is driving force rentabiliteit is belangrijk gaan voor je eigenbelang is legitiem contract = contract wees betrouwbaar tegenover duurza-me relaties calculeer risico’s optimisme is “must” maakbaarheid is verondersteld

governance Gouverneren is gewoon besturen Besturen is doelgericht beïnvloeden Zelfbestuur vanuit autonome positie was ooit uitgangspunt in gewone primitieve wereld High trust samenlevingen opgebouwd op basis van institutionalisering vertrouwen, vooral in onderwijssysteem e.d.. Regelsystemen die daarbij horen zijn geleidelijk verstatelijkt, van dwang voorzien en verbonden met geweldsmonopolie

Institutionele dynamiek Regelsystemen zijn bij hun ontstaan gebaseerd op actuele waarden: bijvoorbeeld, ons stelsel van sociale zekerheid is in de jaren 60 geschapen op basis van altruïstische waarden Samenleving ontwikkelt door, onder meer op basis van percepties van werking van regelsysteem: in casu wao gebruikt als superieure werkloosheidsvoorziening door calculerende actoren Gevolgen: erosie altruïsme en verlies van vertrouwen in werking van systeem Verlies effectiviteit en beleidsaccumulatie, leidend tot crisis: dan dramatische ingreep

Centrale hypothese Voor aantal governance- concepten waaronder toezicht geldt een analoge dynamiek, dus voorspellingen: Geleidelijke uitholling governance als institutie Crisis onvermijdelijk tenzij tijdig onderkend

Governance waarden Checks and balances centraal in besturing, dus rond bevoegde actor steeds een of meer toezichthouders Toezien schept vertrouwen bij alle betrokkenen rond onder toezicht gestelde Toezien verhoogt performance van onder toezicht gestelde Dus transactiekosten samenleving door toezicht omlaag

Governance als prothese Prothese begrip van Sloterdijk: verhouding tot institutie: prothese is niet (zoals institutie) de maatschappelijke expressie van de deugd, maar het artefact dat de deugd overbodig maakt: het kinderdagverblijf is vervangend moederschap Formalisering van integriteit, bijvoorbeeld in de vorm van een gedragscode, vernietigt integriteit als deugd Governance is een prothese voor deugdzaamheid (en vernietigt dus mogelijk deugdzaamheid)

Immunisering als levenswijze Omgang met risico's van de soort die in onze samenleving dominant is (complex): Anticipatie Adaptatie en mitigatie Veerkrachtontwikkeling Immunisering (bijvoorbeeld door strenge standaarden voor boekhouding en verantwoording) Protheses immuniseren

Sedert 9-11 en enron Imposante gebeurtenissen hebben veel control-achtige ontwikkelingen gelegitimeerd Veiligheidsstrevingen aan de macht, met opoffering van andere waarden Gedogen niet langer gedoogd Disciplinering alom

Vraagteken Waren voornoemde gebeurtenissen oorzaak of aanleiding? Ontstond er daardoor een nieuwe dominante coalitie? Economische belangen van betrokken sectoren aanzienlijk, van accountant tot spion

De positie van Nederland In private sector gewoon meedobberen met de mondiale ontwikkeling Immunisering van bestuurders en toezichthouders en accountants tot gevolg In publieke sector soortgelijke ontwikkeling maar bovendien structurele trend democratie in de richting van monocentrische opvatting

Democratie-ontwikkeling Inde wereld twee theoretische hoofdvarianten: monocentrisch en pluricentrisch Monocentrisch: meerderheidsregel domineert, dus parlement is baas van de staat, dus minister verantwoordelijk aan parlement, dus verticale verhoudingen Pluricentrisch: checks and balances dominant, dus machtenscheiding, dus trias politica, dus ook horizontale verhoudingen Nederland heeft pluricentrische traditie, maar die staat onder grote druk als gevolg van beweging politiek in de richting van personalisme en mediacratie

Bureaucratie-ontwikkeling NL Control op de troon als gevolg van angst voor schandalen (mooi voorbeeld zgn hbo-fraude) Innovatie komt onvoldoende van de grond vanwege risicomijding Kosten toezicht en kwaliteitszorg schrikbarend hoog Inhoudelijkheid verdwijnt geleidelijk

Governance publieke sector NL Te onderscheiden externe en interne governance Externe governance betreft de relatie tussen ministerie en zelfstandige organisatie in de publieke sector Interne governance betreft tenminste de relatie tussen de organen van de zelfstandige orgnaisatie

Externe governance Ministerie oefent langs tal van wegen massieve gedetailleerde invloed uit: Regelgeving vaak extreem gedetailleerd Concessie of licentie met plancyclus Benoemingen RvT en RvB Financieel regime Inspectie en accountancy Incidenten Goedkeuring iedere strategische beslissing Uitzonderingen: in sommige sectoren domineert streven naar autonomie, vaak gemengd met marktwerking, en vindt geleidelijke vergroting van vrijheid plaats

Recente ontwikkelingen Pogingen tot afschaffing relatief zelfstandige overheidsorganen, zoals zbo’s, en inkadering in hierarchischer verband op grond van kaderwet Legitimatie vooral gevonden in bezuinigingen

Gevolgen externe governance Dominantie verticale relatie Vaak onvoldoende aandacht voor overige stakeholders Hoge transactiekosten Innovatie gecompliceerd Traagheid Afhankelijkheid van politieke modes

Interne governance RvT ex lege intern toezichthouder, maar mede schildfunctie tgo ministerie Tevens eis van empathie met positie minister, ook als minister geen reciprociteit betracht Daardoor verhouding tussen RvB en RvT ook complexer dan normaal Recent ook pogingen ondernomen om RvT te elimineren en invloed te verkleinen

vrijheid Discretionair vermogen vaak noodzakelijk geacht voor topkwaliteit Disciplinering via governance en control vaak gemotiveerd door noodzaak tot beëindiging oneigenlijke privileges elitaire professionals Op achtergrond waarschijnlijk ook steeds de legitimiteit van de sturende instanties aan de orde, die inhoudelijk geen partij zijn

Governance publieke sector Curacao Proces van fragmentatie Nederlandse Antillen in volle gang Legitimeert wellicht ook grote veranderingen in publieke organisatie eiland Groeiende nadelen van het niet gelijk opwerken met governance elders, zoals botsingen over benoemingen

Is er hoop 1? Inzicht in de noodzaak van deugden zal herstellen zodra de pervertering via de protheses voldoende opvallend is De nadelen van de low trust samenleving zullen als een loden last gaan drukken Maar…….. de instituties en het sociaal kapitaal die noodzakelijke voorwaarden voor high trust vormen zijn niet op korte termijn herboren

Is er hoop 2? In sommige sectoren lijkt het mogelijk om geleidelijk tot ontspanning te komen, vooral als die sectoren zich in de luwte van de politiek bevinden Verstandige toezichthouders beseffen dat zij dienen te opereren met de intentie van zelfverdwijning: een verbeterende onder toezicht gestelde krijgt geleidelijk minder toezicht Maar…. het vlees is zwak

Tot slot De wal keert het schip maar dat zegt niets over de hoogte van de schade Soms bezwijkt de wal onder de last van het schip