De civil society in kleine dorpen: ‘Zorgen voor elkaar’ Dr Frans Thissen Afdeling Geografie, Planologie en Internationale Ontwikkelingsstudies

Das Dorf ist eine Welt: Jindrich Streit 2008 Deze zomer bezocht ik in Passau een tentoonstelling van het werk van Jindrich Streit, eeen Tsjechische fotograaf, met de titel ‘Das Dorf ist eine Welt’. Jindrich Streit portretteert het leven in Tsjechische dorpen, in zwart / wit, en altijd met dorpsbewoners in beeld: heel gewoon, het alledaagse leven. Het dorp is daar nog “een wereld”: met werk en wonen, met jong en oud, met weinig rijke en opvallend veel arme bewoners, en … met ‘zorg voor elkaar’. Het zijn ontnuchterende beelden, want het is bepaald geen rurale idylle: het leven is er rauw, het publieke domein is er verwaarloosd en verloederd, er wordt teveel gedronken, ongezond gegeten. De armoede is terug te lezen in slechte gebitten, in kromgewerkte lijven, in kleding die mij doet denken aan onze jaren vijftig, en aan veel modder En zorg: tja dat is zo te zien de zorg die je ontvangt vanuit de traditionele kaders van de familie, het dorp en de kerk. Zorg ontvangen betekent wel dat je je behoort te schikken in de normen en waarden van de zorggevers. De dorpssamenleving en de zorg van mensen voor elkaar is het thema van mijn inleiding

Thema’s De civil society Maatschappelijke veranderingen in dorpen Van een oude naar een nieuwe verscheidenheid Van autonome dorpen naar woondorpen Veranderingen in Sociale cohesie en Verenigingsleven Leefbaarheid, Sociale cohesie en Community care Veranderende onderbouwing van leefbaarheid Veranderend karakter van de sociale cohesie De veranderende relaties tussen leefbaarheid, sociale cohesie en community care De sociale draagkracht van dorpen Een van de thema’s die bij de begeleiding van het project de Sociale Staat van het Platteland steeds weer terugkeert is het onderscheiden van Mythe en Werkelijkheid, vaak de beelden uit het verleden en de actuele voorwaarden waarop beleid voor de toekomst moet worden gemaakt. Dat is geen eenvoudige zaak en zeker niet waar het gaat om zaken waarover in het collectief geheugen machtige beelden zijn gevormd. Want beelden over het platteland vormen de referentiekaders en daarmee het handelen van plattelanders en andere actoren en blijken op die manier van groot belang voor wat het platteland is en in de toekomst zal zijn. Dat geldt zeker voor zaken waar in feite iedereen bij betrokken is. Elke bewoner heeft een mening over leefbaarheid, over sociale samenhang en ook over de zorg voor elkaar. Thema’s civil society Maatschappelijke veranderingen in dorpen Sociale cohesie en verenigingsleven: Aa en Hunze Leefbaarheid, sociale cohesie en community care: Borsele Sociale draagkracht van dorpen / Conclusies

Leefbaarheid, sociale cohesie en community care Betrekkelijk alledaagse zaken Leefbaarheid: Wat vinden bewoners over hun dorp? Sociale cohesie: Erbij horen, samen iets organiseren Community care: ‘Zorgen voor elkaar’ Lastige begrippen voor onderzoekers Normatief Betrekking op groot aantal kenmerken Moeilijk te meten kenmerken Vaak verbonden met cultuurpessimisme

Civil society: de discussies over bedreigingen STAAT civil society MARKT PRIVÉ-SFEER verenigingsleven Informele verbanden van zorg, buurt , werk Primaire verbanden Nationale overheid Lokale overheden kerken Sociale en politieke bewegingen Grote ondernemingen Sociaal-economische belangenorganisaties Lokaal bedrijfsleven Politieke partijen Non-profitinstellingen SCP, 1996, 537: “De civil society is de maatschappelijke ruimte waarin mensen uit vrije wil verbanden aangaan die niet opgaan in de instituties van de staat en de formele economie, noch in de persoonlijke levenssfeer” Bedreigingen: Staat: verzorgingsstaat, trekt zich terug en zoekt naar een nieuwe balans Markt: wordt een steeds grotere rol gegeven, al is er veel weerstand en zijn mogelijk op bepaalde terreinen de grenzen bereikt Privé-sfeer: Individualisering Bron: SCP, 1996

Maatschappelijke veranderingen in dorpen Autonome dorp (oude verscheidenheid): Bloei van het autochtone dorp tijdens de Wederopbouw: 1950-1970 Nieuwe welvaart bleef in het dorp Het autonome dorp als ‘machtig beeld’ Woondorp (nieuwe verscheidenheid): Verplaatste consumptie (mobiliteit) Algemene schaalvergroting van het leven (sociale en economische domein) Schaalverkleining (culturele en politieke domein)

Van een oude naar een nieuwe verscheidenheid Autonome dorpen In dorp geboren en getogen bewoners (leefpaden) Activiteiten in het eigen dorp (dagpaden) Woondorpen Bewoners die zich ooit in dorp hebben gevestigd (leefpaden) Activiteiten buiten het dorp waar men woont (dagpaden)

Van een oude naar een nieuwe verscheidenheid Autonome dorpen In dorp geboren en getogen bewoners (leefpaden) Activiteiten in het eigen dorp (dagpaden) Traditioneel referentiekader: Uitgedragen door bepaalde bewoners en bestuurders Somber perspectief op leefbaarheid en sociale cohesie Woondorpen Bewoners die zich ooit in dorp hebben gevestigd (leefpaden) Activiteiten buiten het dorp waar men woont (dagpaden) Opkomend referentiekader: Uitgedragen door bepaalde bewoners Beter en reëler perspectief op leefbaarheid en sociale cohesie

Sociale cohesie en Verenigingsleven – Aa en Hunze 1955: John & Dorothy Keur, ‘The deeply rooted’ (Anderen) Ontwikkeling in Anderen 1955-1998 1998: Sociale cohesie in typen dorpen / buurten: Autonome dorpen: community Bemiddelde woondorpen Minder bemiddelde woondorpen

Sociale cohesie en Verenigingsleven – Aa en Hunze Sociale cohesie in typen dorpen / buurten: Communities (autonoom) Sociale netwerken: lokaal en hecht Verenigingen: Lokale recrutering Vanzelfsprekende dorpsbinding Bemiddelde woondorpen Sociale netwerken: hechte netwerken, niet meer exclusief lokaal Verenigingen: rekrutering op basis van leefstijl Dorpstrots of lokaal bewustzijn op basis van kwaliteit wonen en identiteit Minder bemiddelde woondorpen Nieuwe vormen van sociale cohesie ontwikkelen zich minder gemakkelijk, afhankelijk van de kwaliteit van de woonfunctie en identiteit

De sociale draagkracht van de dorpen in Borsele Leefbaarheid, sociale cohesie en community care in kleine dorpen

Leefbaarheid in het autonome dorp Ontwikkeling aantal inwoners Ontwikkeling aantal voorzieningen Nog vaak wordt op het niveau van het dorp een samenhang gezien tussen de ontwikkeling van het aantal inwoners, de ontwikkeling van het aantal voorzieningen en de ontwikkeling van de leefbaarheid. Verondersteld wordt dat de ontwikkeling van het inwonertal directe invloed heeft op de ontwikkeling van het lokaal voorzieningenniveau, bijvoorbeeld door te veronderstellen dat door woningbouw het aantal klanten voor voorzieningen toeneemt en zo het verdwijnen van bepaalde voorzieningen kan worden voorkomen. Ook wordt vaak verondersteld dat door het verdwijnen van lokale voorzieningen de leefbaarheid ter plaatse ernstig wordt aangetast. Tenslotte zou een positief beoordeelde leefbaarheid belangrijk zijn voor de ontwikkeling van het inwonertal. Het probleem van deze keten van lokale samenhangen is dat dorpen in toenemende mate te klein zijn voor deze redenering. Zo heeft de steeds maar verder toenemende automobiliteit ervoor gezorgd dat de mogelijkheden voorzieningen te bereiken sterk is toegenomen. Een samenhang tussen de ontwikkeling van het aantal inwoners en de ontwikkeling van het plaatselijk voorzieningenniveau op het niveau van het dorp bestaat dan ook niet. Ontwikkeling Leefbaarheid

Leefbaarheid in het woondorp Regiovorming Ontwikkeling gemeenschaps-initiatieven (voorzieningen) Ontwikkeling woonfunctie binnen de streek Vanuit het referentiekader van het woondorp is een reëler en tegelijkertijd positiever perspectief op lokale voorzieningen in dorpen mogelijk. Een positieve beoordeling van de woonsituatie in dorpen is de basis voor een positieve beoordeling van de leefbaarheid in dorpen. Een van de gevolgen van deze ontwikkeling is dat in woondorpen allerlei gemeenschapsinitiatieven worden genomen. Gemeenschapsinitiatieven die het karakter hebben van plaatselijke voorzieningen. Gemeenschapsinitiatieven die op hun beurt het dorp als woondorp voor bepaalde bewoners aantrekkelijker maken. In dit schema is de voorziening niet de voorwaarde voor de lokale leefbaarheid, maar het gevolg. De groeiende betekenis van gemeenschapsinitiatieven hangt samen met een andere emotionele gerichtheid van bewoners op hun dorp. Was vroeger vooral sprake van een vanzelfsprekende dorpsbinding op basis van het feit dat men ergens geboren en getogen was, in toenemende mate is sprake van wat ik lokaal bewustzijn of dorpstrots noem. Ontwikkeling Leefbaarheid Autonome dorp: Ontwikkeling aantal inwoners Ontwikkeling aantal voorzieningen Ontwikkeling Leefbaarheid

Sociale samenhang in dorpen Autonome gerichtheid Hoofdactiviteit hebben binnen het dorp Gebruik van dorpsvoorzieningen Familie in het dorp hebben Zich vooral dorpsbewoner voelen Lokale betrokkenheid Organiseren en bezoeken dorpsactiviteiten Dorpsraad bezoeken Trots zijn op het dorp Actief zijn in dorpsverenigingen Bereid actie te voeren voor het dorp

De ontwikkeling van sociale cohesie Autonoom dorp Sterke autonome gerichtheid Lokale betrokkenheid is vanzelfsprekend Woondorp Zwakke autonome gerichtheid Lokale betrokkenheid is niet meer vanzelfsprekend

De ontwikkeling van sociale cohesie Autonoom dorp Sterke autonome gerichtheid Lokale betrokkenheid is vanzelfsprekend Autonoom gericht en sterke lokale betrokkenheid Woondorp Zwakke autonome gerichtheid Lokale betrokkenheid is niet meer vanzelfsprekend Dorpen met sterke lokale betrokkenheid Dorpen met een relatief zwakke lokale betrokkenheid

Community care en de Wmo Community care: zorg wordt gegeven in de gemeenschap, maar ook door de gemeenschap Hoe groter de lokale betrokkenheid, des te groter de bereidheid hulp te bieden en des te groter de daadwerkelijke hulpverlening Kwetsbare groepen wat betreft lokale betrokkenheid / zorg: Oudste ouderen: zij trekken zich langzaam terug Bewoners zonder auto: zijn minder in sociale netwerken opgenomen Begrensde hulp: bewoners geven aan dat de voorwaarden voor het geven van frequente en structurele hulp vaak niet meer aanwezig zijn. Het belang van sociale netwerken: voor het uitwisselen van hulp en het signaleren van kwetsbaarheid.

Hulp: het belang van sociale netwerken

Leefbaarheid – sociale cohesie – community care Twee relaties spelen een rol: Directe relatie: Leefbaarheid bevordert de zelfredzaamheid van bewoners (waardoor minder hulp nodig is) Indirecte relatie: Lokale informele hulp is gebaseerd op lokale betrokkenheid, welke weer is gebaseerd op positief oordeel over leefbaarheid

Ontwikkeling van zelfredzaamheid en lokale informele hulp

Sociale draagkracht Individu: balans tussen draaglast en draagkracht Zelfredzaamheid op individueel niveau Huishouden: draagkracht van partner, gezinsleden en hulpbronnen Zelfredzaamheid op niveau van het huishouden Dorp / buurt: Eisen die dorp / buurt stelt Steun die dorp / buurt geeft: sociale draagkracht Zelfredzaamheid op het niveau van het dorp / buurt Sociale draagkracht: De sociale kwaliteiten van het dorp die bijdragen aan de sociale cohesie en de door de lokale gemeenschap gegeven informele zorg

Conclusies Dorpen en hun bewoners hebben te maken met een overgang van het ‘autonome dorp’ naar het ‘woondorp’ Dorpen kenmerken zich door een sterke sociale samenhang, maar lokale betrokkenheid is steeds minder vanzelfsprekend; oudste ouderen en bewoners zonder auto zijn kwetsbaar Dorpen waar nieuwe vormen van lokale betrokkenheid zich met moeite ontwikkelen zijn kwetsbaarder Oordeel over leefbaarheid van belang voor lokale betrokkenheid. Lokale betrokkenheid van belang voor het geven van informele hulp Informele hulp wordt vooral op basis van wederkerigheid uitgewisseld in netwerken. Mogelijkheden voor informele hulp zijn begrensd. Leefbaarheid is van direct belang voor de zelfredzaamheid van bewoners en indirect via lokale betrokkenheid voor de steun die bewoners krijgen uit informele hulp.

De civil society in kleine dorpen: ‘Zorgen voor elkaar’ Dr Frans Thissen Afdeling Geografie, Planologie en Internationale Ontwikkelingsstudies