Opleiding Jeugdgezondheidszorg HET LAGERE SCHOOLKIND DEEL 2: SCREENING VAN GEDRAGS- EN EMOTIONELE PROBLEMEN Opleiding Jeugdgezondheidszorg Eline Van Hoecke UZ-Gent Kinderpsychologie 13 maart 2009

OVERZICHT Algemene assessment van probleemgedrag 1.1. Categoriale benadering 1.2. Dimensionele benadering 2. Diagnostiek bij kinderen met ADHD 3. Psychodiagnostiek bij enuresis en blaasfunctiestoornissen 4. Psychodiagnostiek bij slaapproblemen

Algemene assessment van probleemgedrag

1.1. Categoriale benadering (DSM-IV) = Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (APA, 1994) # diagnostische instrument = classificatiesysteem (5 assen) As I = klinische stoornissen (of syndromen) As II = persoonlijkheidsstoornissen As III = lichamelijke ziekten en aandoeningen As IV = psychosociale moeilijkheden en omgevingsfactoren As V = Global Assessment of Functioning (GAF)

1.1. Categoriale benadering (DSM-IV) Gebaseerd op afspraken tussen specialisten Observatie van waarneembare symptomen Bepaalde combinatie van klachten stoornis: Ja/Nee vb. gedragsstoornis:  3/15 symptomen Belangrijke vraag: lijdt dit kind (en zijn gezin) onder de stoornis ? (cfr. As V) Co-morbiditeit: frequent bij kinderen

1.1. Categoriale benadering (DSM-IV) Diagnostisch interview Gestandardiseerd vragen Gebaseerd op DSM-classificaties Vb.1: Diagnostic Interview Schedule of Children (DISC) Vb.2: Amsterdams Diagnostisch Interview voor Kinderen en Adolescenten (ADIKA)

1.2. Dimensionele benadering Bepaald kenmerk meten (vb. IQ, gedragingen,..) Vergelijking met leeftijdsgenoten Meer of minder psychische problemen Cut-offs: percentielscores ( categorie) Vb.1: Child Behavior Checklist (CBCL) Vb.2: Hiërarchische Persoonlijkheidsvragenlijst voor kinderen (HiPIC)

1.2. Dimensionele benadering Child Behavior Checklist (CBCL; Achenbach, 1999) = Gedragsbeoordelingsvragenlijst (Verhulst, 1998) Subschalen Teruggetrokken Lichamelijke klachten INTERNALISEREND Angstig/depressief Denkproblemen Sociale problemen Aandachtsproblemen Delinquent gedrag Agressief gedrag EXTERNALISEREND

1.2. Dimensionele benadering Child Behavior Cheklist (CBCL) 120 items Leeftijdscategorieën: 1,5 – 5 jaar / 6 – 18 jaar / > 18 jaar Multi-informant: Ouder (CBCL) / leerkracht (Teacher Report Form; TRF) / jongeren (vanaf 11j; Youth Self Report (YSR)) T-scores (M = 50; SD = 10): T-score  67 = sub-klinisch T-score  70 = klinisch

1.2. Dimensionele benadering Voordelen CBCL: Sluit beter aan bij ontwikkelingspsychopathologie Vragenlijstmethode sluit beter aan bij snel wisselende en verder ontwikkelende vaardigheden bij kinderen Geen harde criteria voor psychische stoornissen Wat is ‘normaal’ en ‘abnormaal’ ? vb. druk gedrag Wie beoordeelt ?

1.2. Dimensionele benadering Nadelen CBCL: Enkel internaliserende / externaliserende problemen Geen oog voor zeldzame stoornissen vb. autisme, encopresis, selectief mutisme,… Voordeel DSM-IV Wereldwijde communicatie tussen hulpverleners

1.2. Dimensionele benadering Hiërarchische Persoonlijkheidsvragenlijst voor Kinderen (HiPIC; Mervielde & De Fruyt, 1999) Gebaseerd op de Big Five of het VijfFactorenModel (VFM; Costa & Mc Crae, 1992) 6-12 jaar: structuur vrije ouderlijke beschrijvingen 5 factoren: Extraversie Welwillendheid Consciëntieusheid 18 facetten Neuroticisme Vindingrijkheid Stanine-scores (gem = 5; SD = 2)

1.2. Dimensionele benadering Hiërarchische Persoonlijkheidsvragenlijst voor Kinderen (HiPIC; Mervielde & De Fruyt, 1999) VFM = representatie vd normale variatie aan persoonlijkheidsverschillen Dimensionele benadering = extreme variant vd normale persoonlijkheid Onderzoek structuur maladadptieve trekken en hun relatie tot adaptieve trekken Vakgroep Ontwikkelings- en Persoonlijkheids-psychologie (UGent; Mervielde, De Fruyt, De Clercq, Van Leeuwen,…)

1.2. Dimensionele benadering Hiërarchische Persoonlijkheidsvragenlijst voor Kinderen (HiPIC; Mervielde & De Fruyt, 1999) Substantiële correlaties tussen HiPIC-CBCL HiPIC CBCL  neuroticisme  extraversie  welwillendheid  consciëntieusheid  welwillendheid  consciëntieusheid INTERNALISEREND EXTERNALISEREND

HiPIC CBCL E Intern. W Extern. C Verlegenheid Expressivtiteit Optimisme Energie 9 1 2 4 Intern. Teruggetrokken Lichamelijke klachten Angstig/depressief 80 50 75 W Egocentrisme Irritabiliteit Gehoorzaamheid Dominantie Altruïsme 6 7 3 Extern. Delinquent gedrag Agressief gedrag 60 C Prestatiemotivatie Orderlijkheid Concentratie Doorzettings-vermogen Denkproblemen 55

HiPIC CBCL N Sociale problemen V Totale probleemscore Angst Zelfvertrouwen 7 2 Sociale problemen 65 V Creativiteit Nieuwsgierigheid Intellect 5 3 Aandachtsproblemen 60 Totale probleemscore 70 Noot: E = Extraversie; W = Welwillendheid; C = Consciëntieusheid; N = Neuroticisme; V = Vindingrijkheid CBCL: T-score: gem. = 50; SD = 10;  67 = sub-klinisch;  70 = klinisch HiPIC: Stanine: gem. = 5; SD = 2

2. Diagnostiek bij ADHD

Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD) DSM-IV: 3 subtypes Onoplettendheidstype Hyperactief-impulsieve type Gecombineerde type Co-morbiditeit is mogelijk Onoplettend type:  zelfwaardering,  sociale problemen en  problemen met schoowerk Hyperactieve-impulsieve type:  externaliserende gedragsproblemen en voorloper vh gecombineerde type

Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD) Diagnosestelling is een complex gebeuren Geen objectief meetinstrument Gedragsdiagnose gebaseerd op subjectieve rapportage ouders / LK + gedragsobservatie Wat is ‘normaal’ en ‘abnormaal’ ? Hoge comorbiditeit met CD en ODD (42.2 % - 93.0 %) Comorbiditeit met internaliserende problemen (13 % - 50.8 %) Comorbiditeit met specifieke leerstoornissen + GTS

Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD) Aanwezigheid symptomen in min. 2 settings Invloed van omgevingsinvloeden multi-method (interview, gedragsvragenlijsten, neuropsychologische testing, gedragsobservatie,…) multi-informant (ouders, leerkracht, hulpverlener,…)

Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD) Diagnostic Interview Schedule for Children (DISC-R; Ferdinand & van der Ende, 1998) ADHD, CD en ODD Ouders:  psychosociaal dysfunctioneren overraportering vh probleemgedrag Leerkracht: negatief halo-effect Kind: onbetrouwbare informatie

Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD) Gedragsvragenlijsten CBCL-aandachtsproblemen: cut-off score 60 ADHD-vragenlijst (AVL; Scholte & van der Ploeg, 1998) 8 items; 4-18 jaar Vragenlijst voor Gedragsproblemen voor Kinderen (VvGK; Oosterlaan, scheres, Antrop, et al., 2000) ADHD-onoplettendheidstype: 9 items ADHD-hyperactief/impulsief type: 9 items CD (Conduct Disorder): 16 items ODD (Oppositioneel Defiant Disorder): 8 items 6-12 jaar; versie ouders - leerkracht Vlaamse + Nederlandse normen

Aandachtstekortstoornis met Hyperactivteit (ADHD) Testonderzoek: Intellingentie-onderzoek (WISC-R; VIQ / PIQ / TIQ) Neuropsychologische testing (TEACH, complexe figuren van Rey, STROOP Kleur Woord Test,…) Observationeel onderzoek: Direct Observation Form (DOF; Achenbach, 1986) 96 items