6 De Republiek in Europa

Tijd van Regenten en Vorsten • 1600-1700 De Republiek in Europa Tijd van Regenten en Vorsten • 1600-1700 Vroegmoderne Tijd Afbeelding: Portret van Mattheus van den Broecke (1620-1685), circa 1672 door Samuel van Hoogstraten, Rijksmuseum Amsterdam. Van de Broecke – in vol ornaat en afgebeeld met schepen op de achtergrond – staat voor de Hollandse koopman-regenten. Meer over hem op p. 158 van het boek.

Kenmerkende aspecten Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie. Het streven van vorsten naar absolute macht. De wetenschappelijke revolutie. De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

De Gouden Eeuw De toepassing van de principes van het kapitalisme leidt in de 17de-eeuwse Republiek tot een ongekende bloei van de economie: in de landbouw richten steeds meer boeren zich op de markt in de nijverheid begint de manufactuur aan zijn opmars de Oostzeehandel of ‘moedernegotie’ legt de basis voor de bloei van scheepvaart en handel Kenmerkend aspecten: Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Afbeelding: Frans Hals, Huwelijksportret van Isaac Massa en Beatrix van der Laan, 1622, Rijksmuseum Amsterdam. Massa was een koopman die veel handel dreef met Rusland. Vraag: Hoe kun je uit de bron afleiden dat de 17de eeuw een gouden eeuw was? (De rijke koopman en zijn bruid maken een zeer welvarende indruk. Ook getuigt het feit dat mensen als Massa genoeg geld hadden om dergelijke portretten te laten maken van de economische voorspoed, die op zijn beurt leidde tot een culturele opbloei.)

Hollands Glorie? Afbeelding: de verovering van Malakka op de Portugezen door de VOC in 1641. De stad lag aan de strategisch zeer belangrijke Straat van Malakka. De handel met Oost-Indië vormt het spectaculairste voorbeeld van het 17de-eeuwse handelskapitalisme. De VOC handhaaft haar monopolie in de specerijhandel zo nodig met grof geweld.

Een kloppend hart De beurs van Amsterdam wordt het levendige centrum van de ontluikende wereldeconomie Ook groeit Amsterdam uit tot de stapelmarkt van Europa Afbeelding: Binnenplaats van de Amsterdamse beurs door Emanuel de Witte

Een republiek te midden van vorsten De Republiek neemt binnen Europa een bijzondere positie in: het is een statenbond binnen de gewesten maken regenten de dienst uit het hoogste gezag berust bij de Staten-Generaal de stadhouders streven naar een vorstelijke status dit leidt tot confrontaties tussen staatsgezinden en prinsgezinden de stadhouders slagen er niet in soevereine macht te verwerven Kenmerkend aspect: De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Links onder:Jan de Baen, circa 1672, De lijken van de gebroeders de Witt, opgehangen op het Groene Zoodje aan de Vijverberg te Den Haag, 1672. De moord op de gebroeders de Witt geeft aan hoe heftig de confrontaties tussen staats- en prinsgezinden soms waren. Rechtsboven: De Vrede van Münster, Gerard ter Borch, 1648. Vraag: Welke rol speelt de Vrede van Münster in de geschiedenis van Nederland?

De zonnekoning De mens is voor de andere mens een wolf. Ik ben er om iedereen tegen iedereen te beschermen’ Thomas Hobbes, Leviathan De regering van de Franse koning Lodewijk XIV (1643-1715) geldt als hoogtepunt van het absolutisme: de macht van de koning komt van God hij is daarom alleen verantwoording verschuldigd aan God de wil van de koning is wet zelf staat hij boven de wet: hij is ‘legibus absolutus’ Kenmerkend aspect: Het streven van vorsten naar absolute macht Afbeelding: Lodewijk XIV Vragen: waarom past de titel zonnekoning zo goed bij het absolutisme? Welk argument geeft Hobbes voor het absolutisme? Frankrijk had voor de regering van Lodewijk XIV en tijdens diens eerste regeringsjaren een reeks burgeroorlogen en opstanden doorstaan. De Engelsman Hobbes had in zijn eigen land een bloedige burgeroorlog meegemaakt. Verklaar het absolutisme vanuit deze achtergrond.

Oorlog, politiek en economie Het mercantilisme vormt de economische kant van het absolutisme. Deze politiek van minister Colbert dient Frankrijks nationale grootheid. Oorlog wordt in deze tijd gezien als een legitiem middel om economische en politieke belangen te verdedigen. In het ‘Rampjaar’ 1672 valt Frankrijk samen met Engeland, Münster en Keulen de Republiek aan. Kaartje: De Republiek in 1672 en het verloop van de Franse opmars

De ‘Glorieuze Revolutie’ Engeland kent een andere ontwikkeling op staatkundig gebied: In 1649 wordt koning Karel I, die te veel macht dreigt te krijgen, op last van het parlement onthoofd. Willem III, die in 1688 de Engelse troon bestijgt, moet accepteren dat Engeland definitief een constitutionele monarchie wordt. Links: Karel I van Engeland door Anthony van Dyck Rechts: Borstbeeld van Willem III

Bloeiende wetenschappen De 17de eeuw is ook op wetenschappelijk gebied een gouden eeuw: De universiteit van Leiden groeit uit tot de grootste universiteit van protestants Europa. Het tolerante klimaat in de Republiek trekt veel buitenlandse studenten en geleerden aan. Er doet zich een wetenschappelijke revolutie voor, gekenmerkt door experimenteren, observatie en samenwerking. Kenmerkend aspect: De wetenschappelijke revolutie Afbeelding: De anatomische les van dokter Nicolaes Tulp, door Rembrandt (1632) Vraag: waarom is de afgebeelde scène representatief voor de wetenschappelijke revolutie van de 17de eeuw?

Praktische wetenschappers Veel van de natuurwetenschappelijke kennis wordt praktisch toegepast. Veel wetenschappers zijn autodidacten uit de praktijk. Zo vervaardigt de textielkoopman Antonie van Leeuwenhoek een microscoop, waarmee hij bacteriën en lichaamscellen bestudeert. Rechts: spermatozoïden (‘dierkens’) door Van Leeuwenhoek ontdekt met zijn microscoop. Links: Een enkelvoudige microscoop, gebruikt door Van Leeuwenhoek. Vraag: waarom is Van Leeuwenhoek een typische vertegenwoordiger van de wetenschap in 17de-eeuwse Republiek?

Twee grote geesten De Republiek brengt twee grote geesten voort: De jurist Hugo de Groot legt de basis voor het moderne volkenrecht. De filosoof Baruch de Spinoza is een van de wegbereiders van de latere Verlichting. Links: Hugo de Groot door Michiel Jansz. Van Miereveld (1631). Rechts: Baruch de Spinoza. Citaat van De Groot uit De iure belli et pacis. Vraag: Hugo Groot droeg dit boek op aan Lodewijk XIII van Frankrijk. Hebben later Franse koningen zich veel aangetrokken van De Groots raadgevingen? (nee, vergelijk het mercantilisme en haar politiek-militaire component ten tijde van Lodewijk XIV ). Citaat van Spinoza uit de Ethica. Vraag: bewijs met dit citaat dat Spinoza’s filosofie hem niet tot atheïsme bracht, zoals soms wel wordt beweerd. ‘Het is duidelijk dat er wetten zijn ontstaan, die niet het belang van de afzonderlijke groepen beoogden, maar wel het belang van de grote universele gemeenschap.’ ‘Hij die duidelijk zichzelf en zijn eigen gevoelens begrijpt, heeft God lief; en des te meer naarmate hij zichzelf en zijn gevoelens beter begrijpt.’

Internationale geleerden en academies Door hun publicaties verspreiden wetenschappers hun ideeën over heel Europa. Ook corresponderen zij met geleerden in andere landen. Koningen richten academies op, waarvoor zij wetenschappers uit heel Europa uitnodigen. Afbeelding: Colbert stelt aan Lodewijk XIV leden van de koninklijke academie der wetenschappen voor, door Henri Testelin, 1667. Vraag: om welke redenen zal Lodewijk de XIV de wetenschap hebben ondersteund?

Welvaart voor iedereen? In vergelijking met omringende landen is de Republiek welvarend, maar niet iedereen profiteert in gelijke mate: er zijn veel armen, waarvan sommigen zijn aangewezen op ‘bedeling’ ‘nieuwkomers’ doen noodgedwongen gevaarlijk en vuil werk Kenmerkend aspect: De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Afbeelding: De Scharensliep, Gerard ter Borch, ca. 1653.

Godsdienstvrijheid voor iedereen? Afbeelding: Ons Lieve Heer op Solder, Amsterdam Aan de hand van het fenomeen ‘schuilkerk’ kan de positie van religieuze ‘minderheden’ in de Republiek aan de orde worden gesteld in samenhang met het begrip relatieve tolerantie.