CONCEPTUEEL MODEL DIAGNOSTIEK Leerstoornissen CONCEPTUEEL MODEL DIAGNOSTIEK

1. ALGEMEEN CONCEPTUEEL MODEL

Diagnostiek van kinderen met leerstoornissen CRITERIA OF SUBTYPES? HISTORIEK normaliteitscriterium discrepantiecriterium exclusiecriterium ‘70: leerstoornissen zijn geen unitaire groep maar verschillende subtypes ‘90: foutenanalyse ipv neuropsychologische subtypes zoeken

Diverse normeringssystemen -1SD leerprobleem pc 16 (of < pc17) 15.9% Cum. Perc. Z=-1 T=40 Stanine=3 -2SD leerstoornis pc 2 (of <pc 3) 2.3% Cum. Perc. Z=-2 T=30 Stanine=1

2. DYSLEXIE Leesstoornissen

Wat is lezen? Lezen=begrijpen van geschreven taal Lezen=omzetten van tekens (grafemen) in klanken (fonemen) teken klank betekenis boom ‘boom’ technisch lezen begrijpend lezen

Leren lezen INLEIDING Lezen moet worden aangeleerd Fonemisch bewustzijn stimuleren bij kinderen is essentieel Wat hoor je achteraan in kat? Wat rijmt op kat? Wat maak je van p.a.k?

Specifieke leesvoorwaarden Drie soorten leesvoorwaarden Taalvoorwaarden (taalbeheersing=essentieel om vlot te lezen) Perceptueel-motorische voorwaarden Auditieve discriminatie, Visuele discriminatie, Analyse, Synthese, L/R Hoog/laag oriëntatie, vocaal motorische beheersing en expressie Objectieve voorwaarden Zingeving, objectivatie, fonologisch bewustzijn

Cerebrale organisatie van lezen Prikkel komt binnen in de prim. Vis. Cortex Prikkel gaat Li/Re occipitaal (streepjes) Gyrus angularis (fonetische klank) Wernicke (temporaal) (betekenis/taalbegrip) Broco (frontaal) Gramm. Sequentiële structuren herkennen + belang rechter hemisfeer (vis. Voorstellen)

Dual road theorie (Boder, 1973) Letter per letter verklanken ANALYTISCH k.a.t Globaal tot herkenning van woordbeelden kat=woordbeeld van ‘kat’ of ‘poes’ moeder=woordbeeld van ‘moeder’ of ‘mama’ Tussenvorm ge/sch/i.f.t VISIE IS MOMENEEL OMSTREDEN.

Subtypes in dyslexie? Boder (1973), Mattis, French & Rapin (1975), Denckla (1977) Taalstoornisdyslexie Auditieve leesstoornis Visuele leesstoornis

Taalstoornisdyslexie Anomie + belemmering in de ontwikkeling van woordbeelden Bij het zien van een woordbeeld kan men dat beeld niet onmiddellijk benoemen Taalbegrip, spraakimitatie en auditieve discriminatie vallen uit

Auditieve leesstoornis 67% =disfonetisch of articulatorische-grafomotorische discoördinatie stoornis bucco-linguïstische dyspraxie en grafomotorische moeilijkheden problemen met AUDITIEVE SYNTHESE compenseren met GLOBALE leesstrategie kunnen hoog frequente woorden radend lezen, kunnen geen nonsens woorden lezen vallen uit op KLEPEL

Visuele leesstoornis 10% =visueel spatieel of diseidetische stoornis uitval op VISUEEL RUIMTELIJKE perceptie, vooral zonder motoriek compensatie met een ANALYTISCHE leesstrategie BEL=KLEPEL

Balansmodel (Bakker) Beginnend lezen Vlot lezen Re hemisfeer Perceptueel (analytisch, spellend) lezen Vlot lezen Li hemisfeer Linguistisch lezen vanuit context (globaal lezen)

Bakker typologie P DYSLEXIE L DYSLEXIE blijven spellend lezen schakelen te laat over van Re naar Li hem. Lezen traag, accuraat (weinig fouten) Veel tijdconsumerende fouten (herhalingen, aarzelingen, inwendig spellen) L DYSLEXIE te snel globaal lezen schakelen te snel over naar Li hem Lezen snel, onnauwkeurig Maken substantiële fouten (vervormingen, substibuties)

Diagnostiek van dyslexie Logopedisch onderzoek taalbegrip, woordenschat, fonemisch bewustzijn, geheugen voor woorden, spec. Leesvoorwaarden, deeltaken in leesproces, begrijpend luisteren, lezen zelf (EMT,KLEPEL,BEL) Psychopedagogisch onderzoek familiaal? intelligentie

Een minuut test (EMT) (Brus & Voeten) (1979-1999) 116 onder elkaar gedrukte, niet samenhangende woorden (A en Bvorm) technisch lezen : l minuut 2de-6de lj RU, afgeleide scores,SS (1-19) Prestaties vgl met leerjaarnormen (C,deciel) Prestaties vgl met did. leeftijdsnormen

KLEPEL (vanden Bos e.a., 1993) Pseudo- en nonsenswoorden A en Bvorm LO en start secundair onderwijs RU, SS (1-19) Voor welke vorm van dyslexie zinvol?

AVI-toetskaarten (1981) Avi toetsen= 2x9 teksten verschillende AVI-niveaus Interpretatie op basis van tijd nodig om tekst volledig te lzen gemaakte fouten

Begrijpend lezen BEL Toetsen van Aernoutse HYPERLEXIE= technisch lezen is OK, begrijpend lezen valt uit

Soort dyslexie? Hannes TIQ WISC-R 95, EMT pc 50, KLEPEL pc 2, BEL pc 8 Wim leest heel traag maar vrijwel foutloos. EMT pc 3, KLEPEL pc 3, BEL pc 12 Arno leest radend met veel fouten. EMT pc 3, KLEPEL pc 3, BEL pc 2 Ushi EMT pc 45, KLEPEL pc 40, BEL pc 2

Hot topics Dyslexie gen Gebruik van gekleurde lezen tav dyslexie...

3. DYSORTHOGRAFIE Spelling valt uit.

Wat is spellen? Schrijven = expressie d.m.v. geschreven taal Ons schrift = fonografisch schrift systeem van tekens die klanken weergeven in bepaalde volgorde produceren van tekens Schrijven = motorische act Fijne handmotoriek, oog-hand coördinatie

Begin: fonetisch schrift FONOGRAFISCH SCHRIFT Begin: fonetisch schrift kat, klok, pen Later : niet-klankzuivere woorden op basis van spellingsregels klinkerdief (bomen), verdubbelaar (kat’t’en) Later : niet klankzuivere woorden op basis van woordbeelden appel (apul), voogul (vogel), pokémon

Grondpatronen van letters MOTORISCHE ACT Schrijfvoorwaarden: pincetgreep, ruimtelijke oriëntatie, kritisch onderscheidingsvermogen,oog-hand coördinatie, analyse, synthese, geheugen Grondpatronen van letters Vertikaal, schuin en horizontaal lijnpatroon hoek-, ovaalpatroon, soorten spiraalpatronen

Dysorthografie Spellingsprobleem Schrijfprobleem

Spellingsprobleem ALGEMEEN probleem omdat men niet kan klanken omzetten in een woord gebruik makend van spellingsregels probleem omdat men het vocabularium van gekende woorden niet kan bereiken

Spellingstoornis Lexicale of orthografische dys(ortho)sgrafie geen toegang tot woordbeeld moet spellen, wat veel schrijffouten oplevert VOLGUNDE DONDURDAG GAAN WU ZWEMUN MET TIENKIEWIENKIE Fonologische dys(ortho)grafie kan niet spellen op basis van klanken, kan geen nonsenswoorden schrijven VOLGENDE DONDERDAG GAAN WE ZWEMMEN MET ?

Schrijfproblemen Ideationele apractische dysgrafie Spatiële dysgrafie kunnen letters en woorden kopiëren kunnen niets schrijven in een dictee Spatiële dysgrafie oriëntatieafwijkingen b d, neglect b o

Diagnostiek Gelijk aan dyslexie PI Dictee (Geelhoed e.a., 1994): 135 woorden in zinnen 1ste-6de leerjaar AUDI50 : 50 woorden dictee ANALYTISCH LEES- EN SCHRIJFOND. (Goetmaeckers): grafemen, woorden, zinnen dictee

Soort spellingsprobleem Wim schrijft ‘vurboodun voor onbuvoegdun, ophupast werkun’ op een bord Katrien schrijft traag maar maakt geen fouten tegen hoogfrequente woorden. Ze kan echter geen nieuwe woorden schrijven.

4. DYSCALCULIE Rekenstoornissen

Rekenstoornissen 10% problemen, 4% LS Problemen met perceptuele input (6=9) procedurale aspecten 36+4=76; 82-15=73 taal, voorstellingsvermogen (50 is 1 meer dan ? ‘51’) aandacht, geheugen

Wat is rekenen? Gebruik maken van logografische symbolen (Van Borsel, 1998) 1=één +=plus HTEstructuur Klankzuivers getalwoorden Minder logische getalwoorden (ll ééntien/20 tweetig)

Voorbereiden rekenvaardigheden Koppeling hoeveelheid/betekenis getalwoord symbool boom één 1 Voorbereiden rekenvaardigheden psychologische voorwaarde (conservatie, correspondentie) kernvoorwaarde (classificatie, seriatie) Neo-Piagetiaanse inzichten (tellen, taal)

Tellen Tellen via herkennen Akoestisch tellen (eerste rekenrijpheid 3j) Asynchroon tellen (pre-aritthmatisch 4j) Synchroom,structurerend tellen (4j6m) Resultatief tellen (tweede rekenrijpheid 5j) Verkort tellen

In welk telstadium? Stijn telt het aantal kippen Er zijn 11 kippen. Hij telt 1 2 3 4 5 6 zé-ven 8 né-gen’ Geert telt het aantal glazen aan tafel. Hij verschuift de glazen om ze te tellen maar bekomt een correct aantal (nl 4) Opa en oma komen erbij. Ilse telt ‘we zijn nu met 5,6 mensen’.

Soort cognitieve vaardigheden L taken S taken K taken T taken V taken P taken C taken N taken R taken

L opgave STIPPENOPGAVE Set oefeningen met getallen 2 ,3, 40, 42, 50, 53 (L ). Stippenopgave Verbind het correcte aantal stippen met het overeenkomstige getal 2, 3, 40, 42, 50, 53

S opgave TEKENOPGAVE (S ). Tekenopgave Leg de betekenis van + en = met je eigen woorden uit

P opgave REKENOPGAVE (P ). Rekenopgave 3+50= 42-3=

K opgave GETALLENLIJNOPGAVE (K). Getallenlijnopgave Teken 2, 3, 40, 42, 50 en 53 op een getallenlijn. 53 bestaat uit … groepjes van 10 en … losse elementen. 42 bestaat uit … groepjes van 10 en … losse elementen

T opgave ZINOPGAVE (T ). Zinopgave 40 meer dan 2 is ? 3 minder dan 50 is ?

C opgave KNIKKEROPGAVE (C ). Knikkeropgave Lisse heeft 3 knikkers. Ze krijgt 50 knikkers bij. Hoeveel knikkers heeft ze nu nog? Lisse heeft 40 knikkers. Ze geeft 2 knikkers weg. Hoeveel knikkers heeft ze nu nog?

R opgave STICKEROPGAVE (R ). Stickeropgave Kjell heeft 2 knikkers en 1 sticker. Hij krijgt 40 knikkers bij. Hoeveel knikkers heeft hij nu?

V opgave FILMOPGAVE (V ). Filmopgave 50 is 3 meer dan ? 40 is 2 minder dan?

N opgave BETAALOPGAVE (N ). Betaalopgave Je moet 42 fr betalen. Hoe betaal je dat best? Met 2 stukken van 20 fr? Met 3 stukken van 20 fr of met 1 stuk van 50fr?

Rekenproblemen soort L-probleem 50 lezen en 1 lezen S-probleem + en x lezen en interpreteren K-probleem 50 en 1 situeren op getallenas T-probleem 1 meer dan 50 is? V-probleem 50 is 1 meer dan? P-probleem 50+1=

Soort rekenproblemen C-probleem N-probleem R probleem Wim had 50 knikkers. Hij gaf l knikker weg. Hoeveel knikkers heeft hij nu nog over? N-probleem Wim had 50 knikkers. Geert had 40 knikkers. Wim gaf l knikker weg. Hoeveel knikkers heeft Wim nu zeker nog ? Kies uit 40, 50, 90, 89 R probleem Wim had 50 knikkers. Geert had 40 knikkers. Wim gaf l knikker weg. Hoeveel knikkers heeft Wim nu over? (exact antwoord mogelijk)

Cerebrale organisatie rekenen Bilateraal Van achter (occipitaal) naar voor (frontaal) Ook subcortex nodig (geheugen, aandacht)

Occipito-temp. : S L Pariëtaal P Frontotemporaal R 69 74 52 L 79 45 67 Verwerking, sequenties 35+4=75 of 72-16=64 Frontotemporaal T C R V

Rekenstoornissen KOSC (1974, 1981) Verbale DC dysfasie Lexicale DC problemen met lezen van rekenk. Symbolen, rekendyslexie Grafische DC problemen met schrijven van rekenk. Symbolen, rekendysorthografie Practognostische DC (komen niet tot getalbegrip, blijven preoperationeel denken) Ideognostische DC (blijven concreeet denken) Operationele DC

NJIOKITJIEN BORGHOUTS VAN ERP DC ten gevolge van gestoorde randvoorwaarden Centrale dyscalculie BORGHOUTS VAN ERP Fase I Fase II

ROURKE (1978, 1989) DC van verbale type (lezen en rekenen valt uit) DC van spatiële type (alleen rekenen valt uit) Vooral empirisch gevalideerd bij jongens (Share et al., 1988)

MC ClOSKEY et al. (1986, 1995) VAN BORSEL(1998) getalkennis DC geheugen DC: andere ontwikkeling procedurele DC : tragere ontwikkeling VAN BORSEL(1998) Logografische DC (problemen geschreven taal: koppeling woord-symbool probleem) Semantische DC (problemen gesproken taal: koppeling betekenis-woord probleem)

Diagnostiek Veenman algemeen conceptuele kennis domeinspecifieke kennis metacognitieve kennis geautomatiseerde rekenvaardigheden domeinspecifieke vaardigheden metacognitieve vaardigheden

Intelligentie TVIQ I,O,R,W,B,CIJ TPIQ OT,PO,BP,FL,SU,DH I algemene ontwikkeling O abstractie R contextrijke toep. T/C W passieve woord. T B logisch denken Li-hem CIJ geheugen geheugenDC OT visueel voorstell Re hem PO logisch denken Re hem BP analyse&synthese meetk Fl analyse & synthese meetk SU visueel geheugen, tempo Dh planmatig werken Let op significantie RU SS Stand Afw + sign Flynn-effect

Rekentests: GRIPA (1987) -Catteeuw & Gheskiere -globale rekentest (conceptueel rekenen, domeinspec. kennis & vaardigheden) -GRIPA 1tem 4 (2-5 lj.) -22 min tot 58 min -n= 327 tot 375 lln -pc normen/ scoort streng

TTR (1992) -De Vos -getalsfeiten -afnameduur 5 minuten -Nederlandse normering -Vlaamse normering: percentielnormen

KRT (1995) -Cracco et al. (1995) -1ste tem 6de lj -n=3246 lln -goede psychometrische onderbouw -45 min/ pc -KRT vorig jaar tem dec KRT huidig jaar van jan

TARBO (1983) -Bruyneel -domeinspec. kennis & vaardigheden, algemeen conceptuele kennis -1 tem 4de lj -45 minuten -geen pc

LOK (1996) -Hamers et al. -derde kleuters/lste lj -leertest -n=115 -Fonemisch bewustzijn en voorbereidende rekenvaardigheden -afname: 3 opeenvolg. dagen

AWIST-n (1994-1996) -Matthys et al., 1994-96 -analytische test 1-5 -afnameduur 2 à 3 uur -4 beheersingsniveaus -geen pc

Kwantiwijzer (1992) -van de Berg et al., 1992 -lste tem 4de lj -zorgverbredingspakket -per onderwerp een toetsboekje en werkboek -telmethode, +tot 10,-tot 10,+met brug, - met brug,oriëntatie in get.,+onder 100,- onder 100

Dudal Rekenen midden 3de lj DUDAL (1992) verbale opgaven n=305 pc Rekenen tot 100 eind 2de lj DUDAL (1998) getallenkennis, hoofdrekenen pc

4. Metacognitie en leerstoornissen M. Kennis M. Vaardigheden voorspellen plannen monitoring evalueren M. Beliefs motivatie attributie ….

Zie beschrijvingen van de kinderen. OEFENINGEN Zie beschrijvingen van de kinderen.

Opfrissing LEZEN EMT Klepel BEL

Opfrissing REKENEN KRT TTR Test contextrijke opgaven Cognitieve deelvaardigheden rekenen

Leesstoornissen P-dyslexie: Re letsel te traag lezen, spellend, tijdconsumerende fouten L-dyslexie: Li letsel onnauwkeurig, snel Auditieve leesstoornis: aud. synthese valt uit; lezen globaal (KLEPEL<< EMT) Hyperlexie: EMT OK, BEL valt uit NOOD AAN EMT KLEPEL BEL

Rekenstoornissen Kosc: o.m. practognostisch, ideognostisch, operationele DC Veenman: o.m. domeinspec. Kennis, alg. concept. Kennis domeinspec. Vaardig. geautomat. Vaardigh. NOOD aan: KRT, Test naar contextrijke opgaven & TTR

CASUS ANTHONY 1998 -VIQ 98, PIQ 103, TIQ 101 WISC-R -Rekenen Dudal pc 3 1999 -KRT pc 39hoofd>getalk -Dudal 4/10 (pc 45) -TTR to t62 (pc 23) EMT RU 56 (SS 10) GRIPA pc 50 tech>inz r Is er een stoornis/probleem in het bilan van 1998? Zijn er vorderingen gemaakt in 1999?

CASUS Niels Leerstoornis/probleem? Soort probleem (automatiseer/domeinspe cifiek…) Analyse op KRT: T,V,P Dudal pc 5 GRIPA pc 10 TTR pc 4 KRT pc 5

CASUS Delphine Leerstoornis/probleem? Soort probleem (automatiseer/domeinspe cifiek…) Analyse op KRT: T,V,P Dudal pc 5 GRIPA pc 30 TTR pc 44 KRT pc 10

CASUS Mahieu BM Leerstoornis/probleem? Soort probleem (automatiseer/domeinspe cifiek…) Analyse op KRT: T,V,P Intelligentie TIQ 108, PIQ 107, VIQ 107 GRIPA pc 1 KRT pc 22 TTR tot74, pc 40 Dudal pc 10

CASUS Hawa Leerstoornis/probleem? Soort probleem (automatiseer/domeinspe cifiek…) Analyse op KRT: T,V,P WISC-R TIQ 88 EMT 62-4=58 (SS 10) KRT pc 2 Dudal pc 5 TTR tot 57 pc 11