Familienamen in Limburg Maastricht, 30 oktober 2013 Ann Marynissen Universität zu Köln

ontstaan van de familienamen familienaam = erfelijk overgedragen naam Germaans eennaamsysteem: variëren met componenten van samenstelling, bv. Hildebrand + Gertrud > Hildegeer vroegmiddeleeuws tweenamensysteem: voornaam + toenaam, bv. 1047 Arnulfus filius Theoderici (Doornik); 1089 Rodbertus agnomine Freso (Robrecht de Fries)

oorzaken christianisering: beperkt aantal bijbelse namen: Johannes, Petrus; Maria, Catharina verarming door vernoeming: bv. 867 Liodricus, zoon: Liodricus (aan de IJzer) onderscheidingsdrang, bv. Berthout de Berlaer; Berthout de Berchem de Ranst bevolkingstoename in de steden typeren van de medemens, bv. Roobaert

waar en wanneer? vaste geslachtsnamen vanaf de 13de eeuw in het zuiden: in de Vlaamse steden in de 14de-15de eeuw, iets later in Brabant en Limburg 16de-17de eeuw: Holland 18de-19de eeuw: Friesland, Groningen, Drenthe officiële registratie in Franse tijd: België: in 1795, tal van archaïsmen in spelling bewaard Nederland: 1811, invloed van spelling Siegenbeek (1804)

familienamengeografie familienamen zijn streekgebonden familienamengeografie: studie van de ruimtelijke verdeling van afzonderlijke familienamen / van types familienamen

methode computerprogramma voor de verspreiding van iedere familienaam in België en Nederland materiaal: België: bevolkingsregister 31 december 1987 Nederland: telefoonabonnees PTT 1993 (vanaf 2 abonnees in een gemeente)

karteermethoden verspreiding van één naam: vlakkenkaarten met kleuren of symbolen België (1997): www.familienaam.be Nederland (2007):www.meertens.knaw.nl/nfb geconcentreerde verspreiding in een kerngebied, waar de bakermat van de naam ligt, bv. Van Keymeulen, Konijn, Van Mechelen

verspreiding van types familienamen: variabelenkaarten met symbolen, bv. (van) brussel/brusselman(s)/brusselaars

indeling van familienamen criteria: inhoud / vorm 1. lexicale motivering: historisch-etymologische betekenis van de naam 2. grammaticale motivering: opbouw van de naam

lexicale motivering van familienamen 5 groepen: afstammingsnamen, bv. Thijs, Jacobs; Roosen, Verjans; Ooms, Neven beroepsnamen, bv. Timmermans, Ketelslegers, Knapen eigenschapsnamen, bv. De Groot, Crommen, Voets, Wolfs, Vos, Haenen woonplaatsnamen, bv. Vandebosch, Steegmans, Vandeweyer herkomstnamen, bv. Vanspauwen, Vandormael, Hex

grammaticale motivering van familienamen casus: nominatief / genitief / lokatief woordvorming: lidwoord / suffix / voorzetsel grammaticale motivering overstijgt de lexicale motiefgroepen

afstammingsnamen casus: nominatief: FN Willem, Willemse, Willemsen, Florizoone, Roggeman, Roelofsma; Beele, Mabesoone genitief: FN Willems, Roelofs, Thysmans, Willemen, Jaenen; Grieten, Baeten, Roosen, Luyten/Luyts

woordvorming: afleiding en samenstelling: -sen < -sone: FN Willemsen, Florizoone, Jansseune, Mabesoone -(s)ma(n): FN Roggeman < Rogier, Thijsmans, Jansema, Roelofsma diminuering: FN Reintjens < Reinaert, Drieskens < Andries diverse vleisuffixen: -en, -el, -tack, FN Lemmens < Lambertus, Gijsels < Gijsbrecht, Wuytack < Wouter titel + voornaam: FN Serclaes < des heren Nicolaes, Serneels < des heren Cornelius; Vercleren < vrouwe Clara, Verjans < vrouwe Johanna adjectief + voornaam: FN Grootjans, Schoonjans, Sterckendries dubbele voornaam: FN Coppejans < Jacob + Jan, Coppieters , Goossenaerts < Goswin + Aernout

beroepsnamen casus: woordvorming: nominatief: FN Smit, De Bakker, Meijering genitief: FN Smeets, Beckers, Winnen; Smulders, Swennen, Smeyers woordvorming: lidwoord: FN De Backer, Den Boer, D’Olieslaeger diverse suffixen: -(s)ma(n)(s), -ing/-ink, -ken: FN Postma, Molemans, Bekkering, Smekens

eigenschapsnamen casus: woordvorming: nominatief: FN De Groot, Groot, Haan, D’Haene genitief: FN Grooten, Schrooten, Haenen, Saenen woordvorming: lidwoord: bv. De Jong, Den Ouden, Devos diverse suffixen: bv. Mooijaart, Magerman

woonplaatsnamen casus: woordvorming nominatief: FN Berg, Bergman genitief: FN Bergs, Bergmans lokatief: FN Van den Berg woordvorming suffixen: FN Lindemans, Hofman, Broekaert, Dijkstra voorzetsels: van/ver: FN Vanderlinden/Verlinden andere voorzetsels: FN Uitenbogaert, Opdenacker, Ten Hove, Indestege, Aendenboom, Angenendt

herkomstnamen casus: woordvorming: nominatief: FN Amsterdam genitief: FN Berkelmans lokatief: FN Van Berkel woordvorming: lidwoord: FN De Vlaeminck suffixen: FN Keulenaers, Gelderman voorzetsel: FN Van Vlaenderen

de verspreiding van familienamen is regionaal bepaald: structureel verschillende types per regio prototypische Limburgse familienamen: courantste types: lexicaal/grammaticaal

de frequentste motiefgroep aan de hand van de 100 frequentste namen per provincie in Vlaanderen en Nederland

Procentueel aandeel van de patroniemen aan de 100 frequentste Procentueel aandeel van de patroniemen aan de 100 frequentste namen per provincie in Vlaanderen en Nederland

typisch Limburgs: patroniemen lexicale motivering van de Limburgse familienamen: patroniemen: cfr. top-20 Limburg

top-20 Limburgse familienamen Belgisch-Limburg (1987) 1. Claes 11. Maes 2. Peeters 12. Aerts 3. Janssen 13. Jans 4. Hermans 14. Smeets 5. Martens 15. Houben 6. Jacobs 16. Reynders 7. Gielen 17. Daniëls 8. Thijs 18. Wouters 9. Lemmens 19. Bosmans 10. Willems 20. Smets Nederlands-Limburg (1993) 1. Janssen 11. Beckers 2. Smeets 12. Houben 3. Peeters 13. Franssen 4. Peters 14. Timmermans 5. Jacobs 15. Simons 6. Hendriks 16. Lemmens 7. Hermans 17. Geurts 8. Willems 18. Rutten 9. Jansen 19. Theunissen 10. Driessen 20. Habets

typisch Limburgs: genitieven grammaticale motivering: genitiefvormen ! sterke uitgang –s zwakke uitgang –en genitivering overstijgt de lexicale categorieën: patroniemen/metroniemen: FN Hermans, Jacobs, Gielen, Houben, Rutten; Thoelen, Cleeren, Achten beroepsnamen: FN Timmermans, Ketelslegers, Wagemans, Clerckx, Knapen, Swennen woonplaatsnamen: FN Bamps, Brepoels, Steegen eigenschapsnamen: FN Wolfs, Haenen, Groven

sterke genitiefuitgang –s: typerend voor het hele zuidoosten van het taalgebied: voorbeelden: patroniemen : FN op –brecht/-brechts beroepsnamen: FN Brouwer/Brouwers woonplaatsnamen: FN Schuurman/Schuurmans

zwakke genitiefuitgang –en: typerend voor Limburg: bij metroniemen: FN Thoelen, Billen, Cleeren bij patroniemen: FN Rutten, Vranken, Bollen, Coolen analogische herstructurering: zwak > sterk: FN Vranckx/Vrancken, Bols/Bollen, Cools/Coolen sterk > zwak: FN Moons/Moonen, Daems/Damen, Merckx/Mercken uitbreiding met –en: FN Theunis/Theunissen, Joris/Jorissen, Thewis/Thewissen, Vaes/Vaessen, Claes/Claesen, Thijs/Thijsen

zwakke genitiefuitgang –en: typerend voor Limburg: bij beroepsnamen: FN Neefs/Neven, Knaeps/Knapen, Greefs/Greven met voorgevoegde –s: FN Winnen/Swinnen, Greven/Schreven bij eigenschapsnamen: FN Vinckx/Vencken, Vliegen, Haesen, Haenen; Caels/Caelen, Corten, Langen, Crommen met voorgevoegde –s: FN Slangen, Switten, Swijsen, Salden, Schrooten, Schrauwen, Schroyen, Saenen

Verspreiding van de Limburgse naampatronen in Duitsland Verspreiding van de Limburgse naampatronen in Duitsland? (Deutscher Familiennamenatlas, Mainz) gegenitiveerde beroepsnamen op –s: Küster/Küsters + Decker/Deckers patroniemen op -en: FN Franken eigenschapsnamen op –en: FN Kleinen + Jungen + Kahlen voorzetselnamen met versmelting prepositie + lidwoord: FN Ingen-/Inger-, Angen-/Anger-

zuidoostelijke genitiefgebied zet zich voort in het Duitse Rijnland voorzetselnamen: Nederlandse karakter van de Duitse Nederrijn  toont de historische eenheid van het Rijn-Maaslandse grensgebied

Familienamen in Limburg Maastricht, 30 oktober 2013 Ann Marynissen Universität zu Köln

tegenstellingen in de spelling namenparen: Cuypers/Kuiper Van Dijck/Van Dijk Claessen/Klaassen Vandenberghe/Van den Berg Verheyen/Verheijen

verklaring van de spellingverschillen België: FN vastgelegd in 1795, tal van archaïsmen bewaard Nederland: FN vastgelegd in 1811, invloed van spelling Siegenbeek (1804) Nederlands-Limburg: menggebied omwille van politieke geschiedenis

morfologische tegenstellingen driedeling in het taalgebied: noorden: nominatief zonder lidwoord, bv. Dekker, Bakker, Kuiper, Visser, Lambrecht, Jong, Snoek zuidwesten: nominatief met lidwoord, bv. De Decker, De Backer, De Cuyper, De Visscher, De Jonghe, De Pauw lidwoord in accusatief: Den Dekker, Den Uyl, Den Ouden zuidoosten: genitiefvormen, bv. Deckers, Beckers, Kuipers, Vissers, Winnen, Lambrechts, Snoeckx, Langen met voorgevoegde genitief: Smulders (des mulders), Spaepen (des paepen), Slangen (des langen), Saenen (des haenen)