Geheugen en Dementie Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep Departement Moleculaire Genetica VIB & Laboratorium voor Neurogenetica Instituut Born-Bunge (IBB) Universiteit van Antwerpen

OVERZICHT Vergrijzing Hersenen Geheugen en Dementie Erfelijkheid Demografische gegevens Hersenen Geheugen en Dementie Alzheimer dementie Erfelijkheid Gevoeligheidsgenen Foute genen Ziekteproces

DEMOGRAFISCHE GEGEVENS Bevolking veroudert Daling van de sterfte en toename van de levensverwachting met 8 jaar van 2000 tot 2060: 85,3 (mannen) en 90,9 (vrouwen). Stagnatie van het aantal geboortes. Gemiddeld aantal kinderen per vrouw 1,77. Oudere bevolking Toename in het aantal “ouderen”: 65-plussers van 17% in 2000 tot 26% in 2060. De gemiddelde leeftijd van de bevolking neemt toe. Bron: Federaal Planbureau Bevolkingsvooruitzichten 2007-2060

Aantal mensen met dementie verdubbelt elke 20 jaar! Dementies Ouderdomsziekte Wereldwijd in 2010: 35,6 miljoen dementiepatiënten Leeftijd (jaren) Prevalentie van dementie in West Europa (%) 60–64 0.9 ± 0.1 65–69 1.5 ± 0.2 70–74 3.6 ± 0.2 75–79 6.0 ± 0.2 80–84 12.2 ± 0.8 ≥85 24.8 ± 1.0 Toename in levensverwachting Aantal mensen met dementie verdubbelt elke 20 jaar! 65,7 miljoen in 2030 115,4 miljoen in 2050 België: 95+ groep: 1 op 2 vrouwen en 1 op 3 mannen met Alzheimer dementie (EuroCoDe studie) ADI World Alzheimer Report 2009

Dementie: Ziekte van de 21ste Eeuw 19de eeuw infectieziekten 20ste eeuw cardiovasculaire ziekten en kankers 21ste eeuw neurodegeneratieve ziekten In de groep van 60+, is de geschatte totale ziektelast uitgedrukt in het aantal jaren leven met de ziekte: dementie (11.2 %) beroerte (9.5 %) spierziekten (8.9 %) alle vormen van kanker (2.4 %)

Bekende Personen met Dementie Margaret Thatcher Hugo Claus “Ik voel me alsof het drie, vier uur ’s nachts is en ik op een plek ben die ik helemaal niet ken, waar ik nog nooit geweest ben. En dat beangstigt me.” 4 mei 2007 Ronald Reagan

HET MENS BREIN Weke grijze massa onder ons schedeldak Weegt ~ 1,5 kilogram Vertegenwoordigt ~2% van ons gewicht Gebruikt ~20 – 25% van onze energie Opgebouwd uit 100 miljard cellen (100 x 109) Per cel meer dan 10 000 verbindingen (10 x 103) Vormt een netwerk van 1 biljard verbindingen (1 x 1015)

HERSENEN Architectuur van hersenen > Hersenschors (grijze stof) Hersenschors bevat de cognitieve functies van de mens, zoals denken, redeneren, geloven, plannen, sociaal en politiek bewustzijn, taal, spreken,….

Hersencel of Neuron Opgebouwd uit 100 miljard cellen (100 x 109) Per cel meer dan 10 000 verbindingen (10 x 103) Vormt een netwerk van 1 biljard verbindingen (1 x 1015) Een hersencel is de functionele eenheid van onze hersenen Een netwerk van hersencellen die samen onze biologische harde schijf voorstellen. 9

INFORMATIE NETWERK Geheugen wordt opgeslagen in een netwerk van hersencellen. Informatie wordt doorgegeven tussen cellen door een signaalstof. Dendrieten Axon Elektrische prikkel Signaalstof Receptor Spleet

GEHEUGEN EN VEROUDERING Iedereen krijgt problemen met het geheugen bij het ouder worden! Normaal verouderen Milde vergeetachtigheid Verlies van contact tussen hersencellen. Het informatienetwerk zit losser! Pathologisch verouderen Dementie Verlies van hersencellen. Gaten in het informatienetwerk!

DEMENTIE Dementie betekent in het Latijn letterlijk ontgeesting, ontdaan zijn van geest. Dementie is een geestesziekte. Dementie wordt gekenmerkt door een geleidelijke achteruitgang van het verstandelijk functioneren. Dementie bestaat uit meerdere stoornissen maar het geheugenverlies staat centraal.

SOORTEN DEMENTIE Dementie is een verzamelnaam, er zijn meer dan 60 soorten oorzaken. De belangrijkste oorzaken zijn: Ziekte van Alzheimer Vasculaire dementie of beroerte Frontaalkwab dementie Dementie met Lewy inclusies Samen verklaren ze 90 % van de dementies.

ZIEKTE VAN ALZHEIMER De ziekte is genoemd naar de Duitse neuropsychiater Alois Alzheimer (1864 – 1915) Hij beschreef in 1906 als eerste de kenmerkende hersenletsels in de hersenen van een 51-jarige vrouw. Auguste D.

ALZHEIMER DIAGNOSE Klinisch en biochemische onderzoek Uitgebreid lichamelijk onderzoek en bevraging van patiënt en familieleden. Bloed en hersenvocht analyses Geheugentesten Voornamelijk het korte (werk)geheugen Hersenscan (CT, MRI) Verlies van hersencellen Vervolgonderzoek is nodig om na te gaan of er een evolutie is naar erger.

HERSENLETSELS Onderzoek van de hersenen van de patiënt na overlijden: Verlies van hersencellen Eiwitklonters plakken – amyloïde Aß kluwen – tau bloedvaten - Aß amyloïde Hersengebieden geheugen en cognitie (hippocampus)

KRIMPEND BREIN Gezonde persoon Alzheimer patiënt

ONTSTAAN VAN DE ZIEKTE Doorstromen van informatie tussen hersencellen wordt bemoeilijkt of gaat verloren.

ERFELIJKHEID EN DEMENTIE Erfelijkheid draagt bij tot het risico op dementie > biologische erfenis (DNA). Het erfelijk profiel van elk individu wordt bepaald door meerdere factoren, erfelijk en omgeving. Je levensstijl, je omgeving, je gedrag en tal van andere niet-biologische elementen beïnvloeden je erfelijk profiel. Geheugen, hersencellen, veroudering,…

HET ZIT IN DE FAMILIE Dementie komt vaker voor in families Ongeveer de helft van de dementiepatiënten heeft nog een ander familielid met dementie. Bij identieke tweelingen komt dementie in beiden voor in 8 op 10 tweelingen. Verhoogd familiaal risico Als je familieleden hebt met de ziekte verhoogt je eigen risico. Maar het is niet omdat je een zieke vader of moeder, tante of oom, zus of broer hebt, dat je onvermijdelijk dement wordt.

Biologische Erfenis

ERFELIJKE DEMENTIE Bij jonge Alzheimer patiënten ziet men vaker nog andere patiënten in de familie. Eerste symptomen van geheugenverlies treden op voor de leeftijd van 60 jaar. Jonge dementie < 1% van de patiënten. Vaak wordt de ziekte doorgegeven in een familie van generatie tot generatie. Dragers worden ziek met een sneller verloop van de ziekte door de aanwezigheid van meer hersenletsels.

BELGISCHE FAMILIES AD/A AD/B

ERFELIJK RISICOPROFIEL In oudere Alzheimer patiënten wordt het risico veroorzaakt door een samenspel van erfelijke en omgevingsfactoren. Sommige factoren tellen op en verhogen je risico, anderen tellen af en verlagen je risico, andere versterken of verzwakken je risico > rekensom Aantal risicofactoren in iemands biologische erfenis is nog onbekend. = spelden in een hooiberg!

Ziekteproces Risicoprofiel of Mutatie Samenklonteren/ aggregatie eiwit Christine Van Broeckhoven Ziekteproces Risicoprofiel of Mutatie Samenklonteren/ aggregatie eiwit fout eiwit neerslaan Tau kluwen Afsterven/ Neurodegeneratie Amyloïde β plakken celdood 25

ANTWERPSE ONDERZOEKERS Marc Cruts Samir Kumar-Singh Jessie Theuns Kristel Sleegers Julie Van der Zee Ilse Gijselinck Nathalie Brouwers Karen Nuytemans Hans Wils Karolien Bettens Sandra Pereson Gernot Kleinberger Bram Meeus Tim Van Langenhove David Crosiers Marleen Van den Broeck Ellen Corsmit Ivy Cuijt Helen Van Miegroet Geert Joris Githa Maes Jolien Brys Ellen Elinck Ana Gil Montoya Jamila Ben Azziz Karin Peeters Maria Mattheijssens Christine Van Broeckhoven

DEELNAME ONDERZOEK Wie komt in aanmerking voor deelname? Patiënten, familieleden en vrijwilligers Wat wordt er verwacht van de deelnemers? Een ondertekend toestemmingsformulier Een stamboom van de familie (wordt opgesteld samen met de onderzoeksverpleegkundige) Informatie over de eigen ziektegeschiedenis Een bloedafname

Paperback Omslag Jan Hendrickx Foto Frank Toussaint Rubriek biografieën Oktober 2006 Genomineerd voor de prijs voor het beste non-fictie boek 2006 www.abnamro.be