Mercer Human Resource Consulting Landelijke Econometristen Dag 2007 15 maart 2007 Mercer Human Resource Consulting Landelijke Econometristen Dag 2007 Vragen stellen wanneer je wil hand-outs Doel workshop: wat doen we nou zoal op een werkdag wat speelt er in de pensioenwereld zelf aan de slag Bas van Boesschoten Pim van Diepen

Eerst even onszelf voorstellen … Bas van Boesschoten In 1995 afgestudeerd aan de UvA afstudeerrichting: Actuariële Wetenschappen sinds juli 1995 in dienst bij Mercer Principal, lid MT Retirement (portefeuille kennisdeling en relatiemanagement), interim manager funding werkt in Arnhem / Amstelveen Pim van Diepen 3e-jaars bachelor actuariële wetenschappen aan de UvA sinds oktober 2004 in dienst bij Mercer consultant bij afdeling accounting werkt in Amstelveen

Agenda Workshop Deel 1: inleiding 14:00-14:30 Wat is pensioen? Wat is RFM? Deel 2: FTK 14:30-15:15 Financieel Toetsingskader (pensioenfonds) Marktwaardering Case 1: FTK Deel 3: Accounting 15:15-16:15 Accounting (onderneming) Case 2: PUC Methode eerste en tweede deel mark Derde en vierde deel vincent 3 cases van half uurtje om te puzzelen

Agenda Workshop Deel 4: RFM 16:15-17:00 ALM als stuurmiddel Case 3: ALM Advisering ondernemingen

Deel 1: Inleiding

Wat is pensioen? Doel pensioenregeling Uitkering bij leven / arbeidsongeschiktheid / overlijden Personeel aantrekken Binnen randvoorwaarden werkgever (marktconform en budget) Defined Benefit (DB) – Defined Contribution (DC) Verzorgingsgedachte of beloningsgedachte In het vervolg behandelen we alleen DB want in NL heeft 94% van de werknemers een DB-regeling Trend richting collectief DC en hybride regelingen (DB/DC)

Relevantie: hefbomen Nederlandse pensioenmarkt Pensioenvermogen € 640 mrd Pensioenverplichtingen € 500 mrd BNP € 500 mrd Salarissom € 200 mrd Winsten € 50 mrd Pensioenfonds als winstmaker: 1% extra rendement = 1% BNP = 3,2% salarissom = 1,3% winsten Pensioenfonds als verliesmaker: FTK: Tekort binnen een jaar aanvullen tot 105% 10% tekort = 10% BNP = 25% salarissom = 100% winsten

Werkzaamheden als consultant enkele voorbeelden uit ons huidige werklijstje Pensioenreglementen aanpassen aan actuele ontwikkelingen: Wet gelijke behandeling en Wet VPL Voorziening berekenen of controleren Jaarwerk en actuarieel rapport opstellen Offertevergelijking herverzekeraar FAS/IAS/RJ berekeningen en rapportages opstellen Advies over premie en indexatie Begeleiding collectieve overdracht Begeleiding bestuursvergadering pensioenfonds

Werkzaamheden als consultant enkele voorbeelden uit ons huidige werklijstje Overdracht administratie van verzekeraar naar administrateur voor pensioenfonds Advisering aanpassing pensioenbeleid aan FTK Oplossing VUT en prepensioen voor grote international Advisering werkgever bij onderhandelingen met de bonden Kostenprognoses Gevolgen pensioenen

Retirement Financial Management Wat is RFM? matching FTK Funding Investment Bedrijfs- doelstellingen Pensioen Governance Pension Fund Governance Benefits Accounting Vorig jaar : vooral de nadruk op de benefits ivm VPL (kostenbesparingen, EL -> ML) en accounting omdat beursgenoteerde ondernemingen moeten rapporteren IFRS Dit jaar: vooral de nadruk op de Investment en funding De laatste 2 lichten er uit Samenvatten en tot zover vragen? IFRS Pensioen- regelingen

Deel 2: Financieel Toetsingskader Financiële positie pensioenfondsen

Inleiding beoordeling financiële positie Hoe beoordeel je de financiële positie van een pensioenfonds of een verzekeringsmaatschappij? Hoe verschilt een verzekeraar of pensioenfonds van een ander bedrijf? Wat is leidend bij de beoordeling van de financiële positie van een pensioenfonds of verzekeraar? cashflows? resultaten? balans? Dekkingsgraad: middelen t.o.v. verplichtingen beoordeling adhv balans, komen we straks op terug verschil vz en pfds tov gewoon bedrijf -> omgekeerde productiecyclus -> vertrouwen belangrijk!

Inleiding balans Voorbeeld balans van pensioenfonds of verzekeraar Marktwaarde beleggingen eenvoudig uit de markt af te leiden Cruciaal: bepaling van de voorziening: toekomstige verplichtingen verdisconteerd naar balansdatum activa passiva obligaties 70 voorziening 80 aandelen 20 surplus onroerend goed 8 kas 2 totaal beleggingen 100 Relevant voor bepaling Voorziening: hoogte uitkering: bepaald door pensioenreglement of verzekeringsproduct waarschijnlijkheid uitkering: sterfte volgens overlevingstafel intrest: vaste rekenrente (4%, 3%, ..%) of gebaseerd op marktrentetermijnstructuur

Voorbeeld contante waarde berekening

Levens- en sterftekansen Vijfjaarlijks onderzoek door AG naar sterftekansen in Nederland (Nieuwste: overlevingstafels 2000-2005) Meeste pensioenfondsen leiden de kansen af van die AG-tafels Correctie middels leeftijdsterugstellingen

Voorbeeld Stel: Nu zijn er 1.000 deelnemers, de 8-jarige overlevingskans is 98%. Kasstroom bestaat uit een uitkering over 8 jaar ter grootte van 1 aan de dan in leven zijnde deelnemers. Verwacht rendement is 4%. Voorziening dient nu te zijn: 716 Immers: naar verwachting krijgen 980 deelnemers een uitkering van 1. 980 * (1,04)-8 = 716. Stel: verwachte verbetering overlevingskansen naar 98,5%, ofwel na 8 jaar 985 deelnemers in leven. De thans benodigde contante waarde bedraagt dan 720.

Voorbeeld VPV

Algemene formule VPV

Marktwaardering

Inleiding Het huidig toetsingskader Voorheen: waardering pensioenverplichting o.b.v. rekenrente van 4% Vanaf 1-1-2007: Marktwaarde  welke rente van welke markt? opvallend is de rentedaling tot ruim onder de 4% onderdekking: dg < 105% reservetekort dg < ongeveer 130% verschil is buffer voor risico aandelen en obligaties hier is dus de voorziening onafhankelijk van de rentestand Iets vertellen over de methode van vaststelling van de PBO  welke sterfte en is daar een markt voor? Toetsing op dekkingsgraad: Minimaal Vereist Vermogen (onderdekking) en Vereist Vermogen (reservetekort)  De benchmark van de toezichthouder

Belangrijk begrip bij wijziging in marktwaardering: duration Wat is duration? ‘gewogen gemiddelde looptijd’ rentegevoeligheid prijs  waarde  - duration × rentewijziging Voorbeeld: duration verplichtingen is 10 bij rentewijziging (dr) van -1% is  waarde verplichtingen ≈ + 10%

Duration Mathematische achtergrond Duration is de eerste afgeleide (=hellingshoek) van de prijs naar de yield (-ΔP / ΔY) Duration alleen accuraat bij kleine verandering in de yield. Foutmarge duration wordt groter bij grote veranderingen in de yield. Dit wordt gecorrigeerd door een “convexity” factor bij de duration op te tellen.

Consequenties huidige waardering: balanspositie Beleggingen 100% in obligaties, tegen marktwaarde Voorziening op basis van vaste rekenrente van 4% Wat is de dekkingsgraad? passiva activa surplus 20 totaal 100 voorziening 80 beleggingen 100 totaal 100 Huidige waardering

Consequenties huidige waardering: balanspositie (2) Gevoeligheid balans bij rentewijziging: marktwaarde beleggingen wijzigt bij rentewijziging: stijging marktwaarde beleggingen bij rentedaling daling marktwaarde beleggingen bij rentestijging rente  rente  dekkingsgraad: 110/80 = 137,5% 90/80 = 112,5% passiva activa surplus 30 totaal 110 voorziening 80 beleggingen 110 totaal 110 passiva activa surplus 10 totaal 90 voorziening 80 beleggingen 90 totaal 90 Duration vastrentende waarden = 5 Duration voorziening = 15 Consequenties huidige waardering: Bij renteverandering wijzigt de waarde van de activa (beleggingen), terwijl de voorziening onveranderd blijft: wijziging waarde beleggingen wordt volledig vertaald in wijziging surplus (‘algemene reserve’ of ‘weerstandsvermogen’) sterke volatiliteit surplus door inconsistentie waardering activa en passiva Marktwaardering kan dit probleem (gedeeltelijk) oplossen

Case FTK Effect FTK op balanspositie pensioenfondsen

Case FTK Effect FTK op balanspositie pensioenfondsen Voor een fictief pensioenfonds geldt de onderstaande huidige balans op basis van 4% rekenrente. Bepaal nu zowel onder het oude 4% kader als onder het nieuwe FTK de balans van dit fictieve pensioenfonds bij: -stijging van de marktrente naar 4,5% -daling van de marktrente naar 3,5% Veronderstel een duration bij vastrentende waarden van 8 en bij de pensioenverplichting een duration van 15 Potentiële neerwaartse afwijking: groter Aanpassingen: potentiële andere richting dekkingsgraad

Deel 3: Accounting Pensioenverplichting voor de onderneming

Pensioenverplichting FAS 87 / IAS 19 / RJ 271 Jaarrekening onderneming Waardering op basis van Projected Unit Credit Methode (PUCM): pensioenformule reële disconteringsrente stijging van lonen en prijzen (toekomstige indexatie) arbeidsongeschiktheidskansen ontslagkansen sterftekansen toerekening aan verstreken dienstjaren

Pensioenverplichting Economische en actuariële assumpties zuiver en onderling consistent te zijn Discount rate - ondernemingsobligaties (AA) Salarisstijgingen - onderneming, functie, leeftijd, geslacht

Pensioenverplichting Toekomstige indexatie - inflatieverwachtingen (CPI) - verwachte loonstijgingen (CAO) Arbeidsongeschiktheidsfrequenties - onderneming, functie, leeftijd, geslacht Ontslagfrequenties - onderneming, functie, leeftijd, geslacht Sterftefrequenties - overlevingstafel GBM/V 1995-2000

Pensioenverplichting Actief Levensloop deelnemer: Premievrij Overleden Arbeidsongeschikt Actief Premievrij Overleden Arbeidsongeschikt 2e jaar pensioen in dienst 1e jaar

Pensioenverplichting Formule Projected Unit Credit Method: x : leeftijd t : toekomstig tijdstip n : duur tot pensioendatum

Pensioenverplichting Rekenvoorbeeld (deel 1) Actieve deelnemer met leeftijd 45 jaar, in dienst op 30-jarige leeftijd Huidig salaris 35.000, huidige franchise 15.000 Verwachte ontwikkeling salaris en franchise is 2 %, rekenrente 4% Ouderdomspensioen 1,75% van de pensioengrondslag per dienstjaar (eindloonregeling) Levensloop deelnemer: 15% kans op ontslag bij 45- en 55-jarige leeftijd, anders met pensioen op 65-jarige leeftijd Annuïteit: 20ā45 = 4,5 10ā55 = 7,0 ā65 = 11,6

Pensioenverplichting Rekenvoorbeeld (deel 2) OP45 = (35.000–15.000)*(45-30)*1,75% = 5.250 OP55 = (35.000–15.000)*(1,02)^(55-45)*(55-30)*1,75% = 10.666 OP65 = (35.000–15.000)*(1,02)^(65-45)*(65-30)*1,75% = 18.203 Discontering: V0 = 1 V10 = 0,68 V20 = 0,46 Proratering: Pro45 = 15/15 Pro55 = 15/25 Pro65 = 15/35 15%*5.250*4,5*1*1 = 3.544 (100%-15%)*15%*10.666*7,0*0,68*15/25 = 3.884 (100%-15%)^2*18.203*11,6*0,46*15/35 = 30.076 + PBO (VPV = 5.250 * 4,5 = 23.625) (+58%) = 37.504

Case Accounting

Deel 4: RFM Asset Liability Management (ALM) als stuurmiddel

Wat is je kader, ofwel wat is je basis om beslissingen te nemen?

Hoe leg je risico uit?

Voorbeeld Tracking Error (zonder afdekking renterisico) (ofwel: waargenomen beweeglijkheid van belegd vermogen t.o.v. de verplichtingen)

Wat zijn je doelstellingen?

Praktijkvoorbeeld Pensioenfondsen zijn geïnteresseerd in: Wat is de verwachte ontwikkeling van de dekkingsgraad? Wat is de kans dat er bijgestort moet worden? Hoeveel moet er dan bijgestort worden? Wat is de kans dat er geïndexeerd kan worden?

Oplossing: Simulatie scenario’s

Elementen FTK Eisen m.b.t. zekerstelling nominale rechten: ondergrenzen De zekerheid voor de deelnemers dat de opgebouwde nominale aanspraken gewaarborgd kunnen worden, is onafhankelijk van de (pensioen)uitvoerder; de toezichthouder meet ieder pensioenfonds met betrekking tot de nominale aanspraken met dezelfde standaard Minimaal Vereist Vermogen – 1 tot maximaal 3 jaar herstel Vereist Vermogen – 15 jaar herstel FTK-Hoofdlijnennota & Algemene toezichthouding m.b.t. indexatieambitie “Er moet een consistent geheel zijn tussen gewekte verwachtingen, financiering en het feitelijk toekennen van de voorwaardelijke aanspraken” “Indien de consistentie niet gewaarborgd is, dient òf de ambitie òf de wijze van financiering te worden aangepast” Constraint Doel

Kernvragen: mogelijkheden tot sturing en de invloed sturingsmogelijkheden Vanuit de ondergrens: Wat is de ‘herstelcapaciteit’ ? Kan het premie- en indexatiebeleid zodanig worden ingezet dat herstel mogelijk is? Welke bijdrage vanuit het beleggingsbeleid kan hierbij verlangd worden, gegeven een risico dat past bij de financiële positie en de risicohouding van het bestuur? Vanuit evenwicht: Welk streefniveau heeft het pensioenfonds? Welke inspanning is benodigd om positie van evenwicht te handhaven?

Concept invulling beleidskader op basis van FTK Indexatiebeleid Premiebeleid Beleggingsbeleid Benchmark Acceptabele risicomaat Evt. inhaal- indexatie Evt. verlaging premieopslag Benchmark geïndexeerde verplichtingen Meer Streefgrens Afhankelijk van ambitie Reguliere indexatie Benchmark nominale verplichtingen Minder Nominale premie +kostenopslag +mismatchopslag +indexatie + herstel Indexatie kleiner dan streefindexatie Dekkingsgraad VV 97,5% zekerheid In maximaal 15 jaar te bereiken MVV 105% In principe in maximaal 1 tot 3 jaar te bereiken Geen indexatie Maximale premie

Een voorbeeld: ontwikkeling financiële positie vanuit streefgrens (reële voorziening) ~ dgr 135% Bij volledige indexatie is nodig: 48% * reële koopsommen + 0.51% extra rendement op de reële verplichtingen 135% 100%

Case ALM

How can corporates use risk budgeting? Example 1 Reconciliation of Funded Status (EUR Millions) Example 1 1. Present value of funded obligations 1,933.0 2 Fair value of plan assets 2,270.1 3. Deficit (surplus) for funded plans (337.1) 4. Present value of unfunded obligations - 5. Unrecognized net actuarial gain/(loss) 468.4 6. Unrecognized past service (cost) benefit - 7. Net liability (asset) 131.3 Liability Gain / (Loss) Due to Assumption Changes 303.1 Liability Gain / (Loss) Due to Experience 33.6 Total Liability Gain / (Loss) 336.7 Total Asset Gain / (Loss) 137.4 Total Gain / (Loss) arising during 2006 474.1 70 bp discount rate change Equity outperformed expectations + This year I am on the right side  do I want this to happen?

How can corporates use risk budgeting? Example 1, continued With the interest risk hedged (a lower risk budget), this might have happened Reconciliation of Funded Status (EUR Millions) Example 1 1. Present value of funded obligations 1,933.0 2 Fair value of plan assets 1,967.0 3. Deficit (surplus) for funded plans (34.0) 4. Present value of unfunded obligations - 5. Unrecognized net actuarial gain/(loss) 165.3 6. Unrecognized past service (cost) benefit - 7. Net liability (asset) 131.3 Liability Gain / (Loss) Due to Assumption Changes 303.1 Liability Gain / (Loss) Due to Experience 33.6 Total Liability Gain / (Loss) 336.7 Total Asset Gain / (Loss) (165.7) Total Gain / (Loss) arising during 2006 171.0 70 bp discount rate change Equity outperformed expectations, Interest rate hedge caused assets to go down + The unrecognized gain remains within the corridor

VRAGEN ??? Bellen of mailen kan ook: Pim.van.Diepen@mercer.com (020 - 4313 802) Bas.van.Boesschoten@mercer.com (020 - 4313 830)