Ontkavelen van lees- en schrijfonderwijs Presentatie titel Amos van Gelderen Lectoraat Taalverwerving en Taalontwikkeling, Instituut voor de Lerarenopleiding Kohnstamm Instituut, Universiteit van Amsterdam Rotterdam, 00 januari 2007

Waarom lezen en schrijven in het taalonderwijs? Thuis leren is lastig Velen krijgen te weinig stimulatie Veel ouders hebben zelf weinig lees- en schrijfvaardigheid School is er vooral voor wat je thuis niet leert Goed lezen en schrijven bepalend voor de hele schoolse en buitenschoolse carriere Klachten over lees- en schrijfvaardigheid in alle onderwijsniveaus (tot en met hoger onderwijs)

Lezen en Schrijven: Basisvaardigheden Lezen: technisch lezen (vlotte en correcte woordherkenning) Schrijven: spelling en grammatica (correcte zinnen schrijven) Beeld: ‘basisvaardigheden’ noodzakelijk en voldoende voor de ontwikkeling van lees- en schrijfvaardigheid Dat is een gevaarlijk misverstand met averechtse gevolgen

Begrijpend lezen en begrijpelijk schrijven Dit zijn de belangrijkste doelen van taalonderwijs Het gaat om veel meer dan ‘basisvaardigheden’ Woordenschat, conceptuele kennis, toepassen van lees- en schrijfstrategieën, motivatie en gebruik voor persoonlijk doelen Vooral zwakke lezers en schrijvers hebben extra ondersteuning nodig Hoge eisen aan didactische vaardigheden leerkrachten Wetenschappelijk onderzoek geeft belangrijke aanwijzingen over ‘wat werkt’

Technisch en begrijpend lezen In groep 3 start aanvankelijk leesonderwijs Veel aandacht voor technisch lezen Daarna is er onduidelijkheid over het belang van technisch lezen Inspectie van onderwijs benadrukt technisch lezen gedurende de hele basisschool en daarna Scholen blijven daarom veel tijd besteden aan technisch lezen in de midden- en bovenbouw en in het vmbo Onderzoek toont echter aan: hoe ouder de leerlingen hoe zwakker het verband tussen technisch en begrijpend lezen

Wat verder blijkt uit onderzoek: Nadruk op technisch lezen vanaf groep 4 is niet effectief voor het verbeteren van begrijpend lezen Andere aanpakken die zich richten op het begrijpen van teksten zijn wel effectief Amerikaanse onderzoekers bevelen aan vanaf groep 4 het leesonderwijs meer ‘gebalanceerd’ te maken Technisch lezen is slechts in beperkte zin een basisvaardigheid van lezen Het onderwijs moet al heel vroeg aandacht besteden aan lezen in brede zin: aandacht voor de betekenis van teksten, leesmotivatie, leesstrategieën en de relatie met conceptuele ontwikkeling en woordenschat

Ontkaveling van het leesonderwijs Eenzijdige nadruk op technisch lezen als basisvaardigheid heeft averechtse gevolgen voor de ontwikkeling van begrijpend lezen Juist zwakke lezers hebben baat bij vergroten van conceptuele kennis, leesmotivatie en verbetering van taakaanpak Goed leesonderwijs behelst een integratie van alle kennis en vaardigheid die leerlingen nodig hebben en maakt gebruik van alle gelegenheden om zinvolle leeservaringen op te doen (niet alleen bij het taalonderwijs maar ook bij andere vakken)

Edmonds et al. (2009): Effectieve interventies voor begrijpend lezen van zwakke lezers zijn vooral te danken aan: “explicit comprehension strategy instruction – that is, modeling and thinking aloud how to self-question and reflect during and after reading and engaging students to become actively involved in monitoring their understanding and processing text meaning”

Schrijfvaardigheid en ‘basisvaardigheden’ Schrijven van een begrijpelijke tekst is heel moeilijk Veel klachten over een onvoldoende schrijfvaardigheid vooral in het hoger onderwijs Veel mensen denken dat het probleem voortkomt uit gebrekkige vaardigheden op het gebied van spelling en grammatica Basisonderwijs en voortgezet onderwijs zouden te weinig aandacht schenken aan deze ‘basisvaardigheden’ Onderzoek: in het onderwijs wordt veel tijd besteed aan spelling en grammatica … maar niet aan schrijfonderwijs!

Hoe belangrijk zijn spelling en grammatica? Correcte spelling en zinsbouw zijn belangrijk bij het schrijven van (formele) teksten Het onderwijs heeft hierbij een belangrijke taak Goed schrijven is echter veel meer dan correct spellen en zinnen bouwen Taalonderwijs heeft lange tijd als uitgangspunt gehad dat een goede schrijfvaardigheid niet aan te leren was Onderzoek laat echter zien dat er wel degelijk methoden zijn om leerlingen te leren begrijpelijk te schrijven

Wat is nodig om goed te schrijven? Studies naar schrijfvaardigheid laten zien dat goede schrijvers veel aandacht besteden aan globale planning en revisie van teksten Nadruk ligt op conceptuele samenhang en op retorische aspecten (voor wie schrijf je, met welk doel en in welke genre) Spelling en grammatica zijn van belang voor formuleren en reviseren Maar teksten van leerlingen en studenten lijden veel meer aan conceptuele en retorische dan vormelijke tekortkomingen

Wat werkt bij schrijfonderwijs? Overzichten van onderzoek naar interventies voor schrijfvaardigheid : Grootste effecten: 1) Strategie-instructie, 2) Samenvattingen maken, 3) Hulp van klasgenoten Kleinste effect (zelfs negatief): Traditioneel grammatica-onderwijs (zinsontleding en woordbenoeming)

Schrijven en functionele grammatica Grammaticale hulpmiddelen kunnen wel helpen (Hoogeveen en van Gelderen, 2010) Verbinding met concrete tekstvoorbeelden en functies is essentieel Vorm en functie van taal in samenhang in plaats van losse cursussen voor grammatica en schrijven 12 experimentele schrijflessen over het gebruik van indicatoren voor tijd en plaats in verhalen en instructies Grote effecten op de kwaliteit van teksten die leerlingen na afloop schreven

Goed schrijfonderwijs…. zit dicht op de huid van de schrijver (coaching) houdt rekening met de conceptuele en retorische doelen die de leerling moet realiseren geeft concrete aanwijzingen voor globale planning en revisie (eventueel met ‘peer response’) heeft een ‘focus’ op een specifiek leerdoel (en houdt daarmee ook rekening bij de beoordeling) is ingebed in een brede inhoudelijke context (voorkennis) geeft concrete grammaticale ondersteuning (met tekstvoorbeelden heeft een directe relatie met leesonderwijs en vakonderwijs

Ontkaveling van het schrijfonderwijs Schrijfonderwijs en leesonderwijs moeten in samenhang worden vormgegeven in plaats van als losstaande cursussen (zoals nu gebeurt) Grammatica en spelling moeten functioneel gemaakt en geïntegreerd in het schrijfonderwijs Veel lezen en schrijven (in samenhang) is van groot belang voor leerlingen in achterstandsituaties Ook bij het leren in andere vakken dan Nederlands hoort schrijfonderwijs een plaats te krijgen (genres!)

Genredidactiek voor lees- en schrijfonderwijs Leren hoe teksten van verschillende genres in elkaar zitten Romans, betogen, ingezonden brieven, instructies, essays, recensies, leerboeken, reclame, zakelijke brieven… Observeren van ‘authentieke’ modelteksten Bijv.: wat is de functie van het gebruik van de directe rede? hoe brengt de schrijver detaillering aan en met welk doel? hoe probeert de schrijver je te overtuigen? in welke volgorde worden instructies gegeven?… Leesopdrachten gaan vooraf aan een schrijfopdracht en geven tegelijkertijd inhoudelijke context Schrijfopdrachten worden gekoppeld aan de inhoud van de modelteksten en de behandelde genrekenmerken Leerlingen leren de genrekenmerken toepassen in hun tekst (focus!) en krijgen commentaar van klasgenoten over hoe dat hun gelukt is