Welkom Bijeenkomst pensioengerechtigden SPUN 10 september 2012

Programma Welkom door Wim Brandse (voorzitter SPUN) Ralf Vranken (actuaris TowersWatson) over ontwikkelingen binnen pensioenfondsen Geert Bierlaagh (directeur SPUN) over de financiële positie van SPUN 4. Wim Brandse over package deal 5. Gelegenheid tot stellen van vragen

Pensioenstelsel toekomstbestendig? Bijeenkomst pensioengerechtigden SPUN Ralf Vranken 10 september 2012

Agenda Karakteristieken NL pensioenstelsel Historisch besef Realistische bescherming Het dashboard van het bestuur Een kijkje om ons heen © 2012 Towers Watson. All rights reserved. towerswatson.com

Karakteristieken van ons pensioenstelsel Sterke punten: hoog niveau pensioen (in vergelijking met andere Europese landen); iedereen doet mee Zwak(kere) punten: kwetsbaar voor invloed rente, inflatie en levensverwachting weinig pensioenkennis en interesse bij deelnemer door verplichtstelling (“er wordt voor mij gezorgd; ik heb geen keuze”) Veelal: DB aanspraken (indexatie) Verplichtstelling (vrijwel iedereen in loondienst) Doorsneepremie (solidariteit) © 2012 Towers Watson. All rights reserved. towerswatson.com

Agenda Karakteristieken NL pensioenstelsel Historisch besef Realistische bescherming Het dashboard van het bestuur Een kijkje om ons heen © 2012 Towers Watson. All rights reserved. towerswatson.com

Pensioenbewustzijn Vóór 2001: laag (‘over-reserves’, premieholidays, lage premies, hoge dekkingsgraden)  blind vertrouwen (zonder kennis) 2001/2002: Dotcom-crisis: beurscrash, premiestijging, onderdekking, herstelplannen en aantasting indexatie (vertrouwensbreuk)  pensioenfondsen ‘in the picture’ Na 2002: weer iets ingezakt door onverwacht snel herstel (zelfs inhaalindexatie) < naam opleiding> © SPO 2007

Crisis 2008 ‘Opleving’ pensioenbewustzijn Indexatie verder weg dan ooit Van blind vertrouwen naar blind wantrouwen Problemen nu veel breder en gecompliceerder naast financiële crisis nu ook economische recessie herstel dekkingsgraden niet alleen afhankelijk van beurskoersen, maar vooral van rentestand communicatieprobleem: moeilijk uit te leggen veel fondsen met vergrijzend bestand: afnemende premie-inkomsten < naam opleiding> © SPO 2007

Zekerheden vielen weg Banken vielen om of kwamen aan financieel infuus Verzekeraars idem Zelfs spaargeld bleek niet veilig Pensioenfondsen ‘zakten door het ijs’ Verkoop kluizen steeg explosief (‘oude sok’ met slot) Na krapte op arbeidsmarkt volgden ontslagen < naam opleiding> © SPO 2007

Positie pensioenfondsen Vertrouwen in financiële instituten tanend Deelnemers maken niet persé onderscheid Recent onderzoek DNB toont aan: vertrouwen in banken groeit weer (75 - 78%) vertrouwen in verzekeraars stabiel (71%) vertrouwen in pensioenfondsen verder onderuit (61 - 55%) < naam opleiding> © SPO 2007

Media gingen ‘los’ < naam opleiding> © SPO 2007

De deelnemer… ... creëert zijn eigen waarheid op basis van: wat de pers schrijft wat de televisie laat horen en zien wat zijn buurman hem vertelt wat hij hoort op verjaardagen De meeste deelnemers hebben op dit moment drie pensioenadviseurs: De Telegraaf SBS-6 hun buurman < naam opleiding> © SPO 2007

Veel gehoorde op-/misvattingen “Pensioenfondsen kunnen niet beleggen; daardoor is mijn geld verkwanseld” “Geef mij m’n geld maar, ik kan het zelf beter…” “Kortingen, versoberingen….straks krijg ik niet eens mijn inleg terug” “Al die paniek is onnodig, het komt vanzelf weer goed” “Jongeren: wij sponsoren ouderen, maar straks is er niets meer…” “Gepensioneerden: we worden bestolen, altijd braaf betaald” Goed om te weten: Beleggingsresultaten sinds uitbreken crisis eigenlijk heel goed Analyse: lage rente + stijgende levensverwachting = onderdekking Collectiviteit en solidariteit juist ruggegraad huidige systeem < naam opleiding> © SPO 2007

Is dit het vooruitzicht? < naam opleiding> © SPO 2007

Agenda Karakteristieken NL pensioenstelsel Historisch besef Realistische bescherming Het dashboard van het bestuur Een kijkje om ons heen © 2012 Towers Watson. All rights reserved. towerswatson.com

Pensioen als paraplu Een paraplu beschermt zijn drager tegen regen (of zon). Zo beschermt een pensioenfonds zijn deelnemers tegen de financiële gevolgen van ouder worden. 17

Pensioen als paraplu (2) Bij rustig weer blijf je droog, maar als het stormt lukt dat vaak niet helemaal. Als het belangrijkste maar beschermd wordt. En omdat het steeds vaker stormt, werden de plu’s verbeterd. 18

Pensioen als paraplu (3) Vroeger waren paraplu’s allemaal hetzelfde (zwart). Maar de vraag naar variëteit nam toe. 19

Pensioen als paraplu (4) Maar sommige keuzes bij mooi weer kunnen leiden tot nare verrassingen Of of 20

Pensioen als paraplu (5) Uiteindelijk gaat het om een praktische, sterke, onder vele omstandigheden inzetbare, functionele plu, die ook nog betaalbaar is. 21

Pensioen als paraplu (6) Een goede pensioenregeling is als een stevige paraplu, rekening houdend met diverse omstandigheden en bestand tegen zwaar weer. Soms worden je broekspijpen nat, maar je lijf wordt beschermd. De huidige storm is zwaarder dan ooit en duurt erg lang. 22

Agenda Karakteristieken NL pensioenstelsel Historisch besef Realistische bescherming Het dashboard van het bestuur Een kijkje om ons heen © 2012 Towers Watson. All rights reserved. towerswatson.com

Relevante ontwikkelingen voor de pensioensector Onrust financiële markten: waarden beleggingsportefeuilles fluctueren  dekkingsgraden niet stabiel Sterke daling van rentes in de ‘veilige’ landen leidde tot stijging van pensioenverplichtingen  daling dekkingsgraden Onverwacht sterker stijgende levensverwachting NL  daling dekkingsgraad Discussie over houdbaarheid huidige pensioenstelsel en nieuw pensioenakkoord: - directe link tussen beleggingsresulaat en kwaliteit pensioen - maximering van de lasten voor de werkgever - harde (nominale) vs zachte (reele) rechten - Hoofdlijnennotitie Kamp biedt enige verlichting in disconteringsvoet 24

Dashboard’ bestuur heeft maar weinig knoppen Mogelijkheden tot bijsturen beperkt, effect verschilt per ‘knop’ Premie verhogen: impact op deelnemer groot, effect beperkt Beleggingsbeleid: timing belangrijk, risico beperken/afdekken Niet/minder indexeren: al aantal jaren naar nul teruggedraaid Korten: effectieve maar ingrijpende stap, ultimum remedium Regeling versoberen / later met pensioen

Deze knoppen zitten vast Onbeïnvloedbare maar zeer impactvolle factoren: Stijgende levensverwachting: leeftijd waarvoor niet is gereserveerd Lange lage rente: nodig voor economisch herstel Onrust op financiële markten: fondsen kunnen er niet omheen

Dekkingsgraad SPUN: invloeden en effecten Sprekende voorbeelden: 30% premiestijging = 1 procentpunt hogere dekkingsgraad 1 procentpunt rentestijging = 5 procentpunt stijging dekkingsgraad Conclusie: herstel moet met name uit rentestijging komen

Agenda Karakteristieken NL pensioenstelsel Historisch besef Realistische bescherming Het dashboard van het bestuur Een kijkje om ons heen © 2012 Towers Watson. All rights reserved. towerswatson.com

Ontwikkeling gemiddelde dekkingsgraad en rente © 2012 Towers Watson. All rights reserved. towerswatson.com

Richard 2 Mins. 30 30 30 30 30

Presentatie SPUN Financiële situatie SPUN door Geert Bierlaagh Inhoud van de package deal en de impact voor pensioengerechtigden door Wim Brandse

Bestuurssamenstelling Wim Brandse voorzitter - namens de werkgevers Wim Hamers plv. voorzitter - namens de werknemers Erik Nilsson bestuurslid - namens de werkgevers Ron Topsvoort bestuurslid - namens de werknemers Willem Zwang bestuurslid - namens de werkgevers Wim van der Gaag bestuurslid - namens werknemers Twee vacatures vanwege aftreden Jeroen de Raad (per 31 december 2011) Johan Niezen (per 11 april 2012)

High lights presentatie TowersWatson Kwetsbaarheid huidige stelsel: rente, b) inflatie en c) stijging levensverwachting. Sturingsmiddelen bestuur: a) Premieverhoging, b) niet-indexeren en c) verlagen pensioenen. (Regeling versoberen en later met pensioen is aan soc. partners) Misvattingen: a) mismanagement, b) ‘alles komt weer goed’ en c) ‘ik krijg mijn inleg niet eens terug’.

Financiële situatie SPUN ultimo 2011 x € mln. Bezittingen (excl. vorderingen op UN) 348 Pensioenverplichtingen 375 Dekkingsgraad 92,8% Vordering op UN package deal 26 Dekkingsgraad 99,7% Pensioenverplichtingen actuele RTS 384 Dekkingsgraad 90,6%

Financiële situatie ultimo maart 2012 x € mln. Beleggingen (excl. vorderingen op UN) 353 Pensioenverplichtingen 381 Dekkingsgraad 92.6% Pensioenverplichting actuele RTS 387 Dekkingsgraad 91,1%

Financiële situatie ultimo aug. 2012 x € mln. Beleggingen 373 Overige balansposten (incl. vorderingen op UN) 24 397 Pensioenverplichtingen 409 Dekkingsgraad 97,1% Dekkingsgraad actuele RTS 96,5%

Rendementen 2012 (ytd ultimo juli) Pensioenverplichtingen ytd 2012 Actuele RTS 7,91% 3 maands gemiddelde RTS 11,04% Beleggingen ytd 2012 Matching portefeuille 9,53% Return portefeuille 7,88% Totaal 8,87% Rendement 2011 10,7%

Meerjaars rendement SPUN PMT PME ABP PfZW 2007 0,2 5,9 5,4 3,8 7,1 2008 -6,8 -20,7 -17,8 -20,2 -20,5 2009 7,7 15,1 12,6 20,2 17,6 2010 6,9 11,6 12,2 13,5 2011 10,7 9,4 3,3 8,4 Cumulatief 19,1 15,3 19,7 16,7 22,2 Bron: MN

Meerjaars rendement Opmerkingen: Rendement corrigeren voor risico (mate van afdekken renterisico en beleggingen in zakelijke waarden) SPUN scoort dan (nog) beter Rendement is sterk rente gedreven (stijgt rente dan profiteert SPUN daar minder van!)

Gevoeligheidsanalyse (aug. 2012) Rendement Rente -15% -10% -5% 0% 5% 10% -100 bbp 89,2 90,3 91,5 92,6 93,8 94,9 -50 bbp 90,8 92,0 93,2 94,4 95,7 96,9 0 bbp 93,9 95,2 96,5 97,9 99,2 50 bbp 94,7 96,1 97,6 99,0 100,4 101,8 100 bbp 97,2 98,7 100,3 101,9 103,4 105.0

Deelnemersbijeenkomst 2011 Volgens herstelplan stort Unisys € 32,3 miljoen bij. In 2009 heeft Unisys betaald € 12,3 miljoen. SPUN vordert betaling restant van € 19,9 miljoen. Verloop van het proces (vanaf najaar 2010) oktober 2010 SPUN; Conclusie van Repliek november 2010 Unisys; Conclusie van Dupliek 6 april 2011 zitting bij Kantonrechter mei 2011 Unisys; aanvullende producties

Deelnemersbijeenkomst 2011 juli 2011 SPUN; akte september 2011 Unisys antwoordakte ?? Vonnis kantonrechter Geschil is onder de rechter

Uitspraak rechter (16 januari 2012) Rechter wijst vordering SPUN af. ‘in de gegeven omstandigheden, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar dat SPUN vast houdt aan claim van € 32,2 mln.’ ‘bijstortingbepaling in de financieringsovereenkomst aanvullen, zodat de herstelperiode van artikel 140 Pensioenwet daarop van toepassing is.’

Reactie DNB Uitspraak van rechter is maatgevend voor de waardering van de bezittingen. vordering op Unisys waarderen op nihil. of SPUN in hoger beroep gaat doet hierbij niet ter zake. eind maart 2012 loopt hersteltermijn af; SPUN moet voldoen aan MVEV. => SPUN moet pensioenen verlagen. 11,5% afstempelen (dekkingsgraad eind maart: 92,6%).

Bestuur Reactie op vonnis: In het vonnis zitten voldoende aanknopingspunten voor een succesvol hoger beroep. Rechter laat de financieringsovereenkomst in stand (wel aanpassen voor herstelperiode PW). DNB verzoeken hersteltermijn te verlengen. DNB wijst verzoek af. Dus afstempelen, tenzij nog een deal met Unisys.

Package deal Toelichting op betrokken partijen Pensioenfonds uitvoeringsovereenkomst pensioenreglement werkgever deelnemer/OR pensioenovereenkomst * Let wel: * Wijziging pensioenregeling = wijziging pensioenovereenkomst ** Bijstorting en geschillenbeslechting = wijziging uitvoeringsovereenkomst

Package deal Uitkomsten: Pensioenregeling Eindloon (vast inkomen) en BPR (variabele inkomen) sluiten per 31 december 2012. Per 1 september 2012 BPR voor nieuwe deelnemers. Per 1 januari 2013 middelloon (tot salaris € 58.500) in combinatie met BPR (tot salaris € 160.000). Geen hoger beroep. Overige geschillen over uitleg en toepassing financieringsovereenkomst afgewikkeld.

Package deal Uitkomsten vervolg: Unisys is verschuldigd € 26 mln (in 7 kwartalen, tot eind 2013). Unisys is verschuldigd € 7,5 mln als dekkingsgraad eind 2013 minder is dan MVEV. Voorwaarden: Positief advies deelnemersraad. DNB stemt in met verlengen hersteltermijn tot eind 2013.

Package deal Toelichting op prudente aannames Doelstelling: bereiken van MVEV eind 2013. Aannames: stand per 31 december 2011. dekkingsgraad 92,8%

Package deal Toelichting op prudente aannames (vervolg) Rendement staatsobligaties: 2,44% (= rendement op staatsobligaties in maart 2012). Rendement credits: 4,44% (= 2% boven staatsobligaties) Rendement aandelen: 5.50% (= 3% boven staatsobligaties)

Package deal Toelichting op prudente aannames (vervolg) Gemiddelde RTS van 31 december 2011; 2,73% (gemiddelde RTS begin maart 2012: 2,55%) Beleggingsmix: 80:20 (feitelijke mix is 70:30) Portefeuille rendement: 3,4% (rendement in herstelplan: 5,2%)

Package deal Conclusie: Doorrekening van bezittingen en verplichtingen leidt tot dekkingsgraad eind 2013 van 104,0% (= MVEV), inclusief bijstorting Unisys van € 26 mln. Eenmalig ‘vangnet’ van € 7,5 mln voor tegenvallend rendement (= 2%-punt dekkingsgraad).

Package deal Maar ook geldt: Sponsor-risico?: Ja, geen bankgarantie van Unisys. Geen indexatie in 2012 en 2013 Gemiddelde RTS ytd (eind aug. 2012): – 0,60% VPV + € 36 mln terwijl beleggingen + € 25 mln Rendement ytd 2012: + 9%

Bij- en terugstortingen

Bij- en terugstortingen Over periode 1991 tot ‘package deal’ x € mln. Totaal onttrokken nominaal 36,2 Totaal gestort nominaal 34,0 Verschil 2,2 Totaal onttrokken + rendement 54,5 Totaal gestort + rendement 37,0 17,5

Impact actieven Eindloon voor vast inkomen wordt middelloon (tot € 58.500) plus BPR (tot € 160.000). Wel lagere franchise (€ 6.000). Nieuwe deelnemers volledig BPR. Eindloon is impliciete indexatie van opgebouwde aanspraken (backservice) wordt voorwaardelijke indexatie (als premie toereikend is). Premievrije aanspraken eindloon met voorwaardelijke indexatie (als financiële middelen dat toelaten). Geen vangnet ter voorkoming van onderdekking meer

Impact in-actieven Premievrije aanspraken en –rechten: voorwaardelijke indexatie (als financiele middelen dat toelaten) Let op: formeel geen ambitie meer. SPUN wil wel overrendement behalen, o.a. om te kunnen indexeren. in praktische zin blijft indexatieregeling hetzelfde. Geen vangnet meer, ter voorkoming van onderdekking.

Heeft u nog vragen?