Weetjes en verhalen over paddenstoelen 2-4-2017 Weetjes en verhalen over paddenstoelen Hans Vermeulen & Wim Veraghtert Natuurpunt Educatie Graatakker 11 2300 Turnhout

2-4-2017 Over deze cursus… Mengeling van disciplines: antropologie, etnomycologie, mythologie, … Wetenschappelijk onderbouwd?

Inhoud Algemene inleiding Van hekserij tot wetenschap 2-4-2017 Inhoud Algemene inleiding Van hekserij tot wetenschap Historisch overzicht Wijdverbreide misvattingen Weetjes en verhalen per soort

2-4-2017 Inleiding Mycologie Uitgebreide soortgroep Zwam als organisme

2-4-2017 Voortplanting

Ecologie: ecologische groepen 2-4-2017 Ecologie: ecologische groepen 1 Parasieten 2 Saprofyten 3 Symbionten

Parasieten Op bomen of planten Op dieren of mensen Op paddestoelen 2-4-2017 Parasieten Op bomen of planten Op dieren of mensen Op paddestoelen Rechts: Gewone rupsendoder; Links: Grote Sponszwam (zwakteparasiet op naaldbomen)

Saprofyten Op dood organisch materiaal 2-4-2017 Saprofyten Op dood organisch materiaal Bruinrotters: verteren cellulose Witrotters: verteren cellulose en lignine Rechts: bruinrot

2-4-2017 Symbionten Uitwisseling van voedingsstoffen tussen plant (boom) en zwam Ectomycorrhiza en endomycorrhiza

2-4-2017 Classificatie

2-4-2017 Paddenstoelen kijken

Tussen angst & nieuwsgierigheid 2-4-2017 Tussen angst & nieuwsgierigheid Natuurlijke angst voor zwammen? Giftigheid Vernietigende werking (rottingsproces, parasieten)

Tussen angst & nieuwsgierigheid 2-4-2017 Tussen angst & nieuwsgierigheid Nieuwsgierigheid > angst ? Eten van eetbare & hallucinogene soorten 3 attitudes Germanen: mycofoob Romeinen: mycofiel Slavische volkeren: fervente mycofagen

Tussen angst & nieuwsgierigheid 2-4-2017 Tussen angst & nieuwsgierigheid Liminele organismen Zwammen ontstaan uit het niets!? Pietro Antonio Micheli (1729)

Paddenstoelen in de oudheid 2-4-2017 Paddenstoelen in de oudheid Bij de Grieken Term ‘mykes’ Homerus (800-750 vC): lucht + aarde Athanaeus (190-250 nC) Galenus (129-199 nC)

Paddenstoelen in de oudheid 2-4-2017 Paddenstoelen in de oudheid Bij de Romeinen Term ‘fungus’ (< funus & ago?) Apicius: De re coquinaria

Paddenstoelen in de oudheid 2-4-2017 Paddenstoelen in de oudheid Romeinse naam Nederlandse naam Wetensch. naam Boletus Keizersamaniet Amanita caesarea Suillus Eekhoorntjesbrood Boletus edulis Agaricus Lorkenzwam Laricifomes officinalis Funguli Weidekringzwam Marasmius oreades Amanita Weidechampignon Agaricus campestris Merulius Morielje Morchella sp. Lingua bovina Biefstukzwam Fistulina hepatica

Paddenstoelen in de oudheid 2-4-2017 Paddenstoelen in de oudheid

Paddenstoelen in de oudheid 2-4-2017 Paddenstoelen in de oudheid Keizersamaniet vs. Groene knolamaniet 54 nC: Claudius vermoord (Agrippina minor) Complot Nero & Agrippina

Paddenstoelen in de oudheid 2-4-2017 Paddenstoelen in de oudheid Herkenning van eetbare zwammen Horatius: weidesoorten Plinius: giftig = vale kleur Dioscorides: giftig = sneller rottend

Paddenstoelen in de ME Wetenschap boekt weinig vooruitgang in Europa 2-4-2017 Paddenstoelen in de ME Wetenschap boekt weinig vooruitgang in Europa Sint-Antoniusorde (°1095): Moederkoren

2-4-2017 Paddenstoelen in de ME

16e Eeuw Renaissance in Europa Beperkte vooruitgang 2-4-2017 16e Eeuw Renaissance in Europa Beperkte vooruitgang Clemens VII († 1534) Hadrianus Junius (1511-1593)

17e eeuw 17e eeuw: onstabiele periode ‘oude wijn in nieuwe zakken’ 2-4-2017 17e eeuw 17e eeuw: onstabiele periode ‘oude wijn in nieuwe zakken’ John Parkinson (Theatrum botanicum)

17e eeuw Franciscus van Sterbeeck (1631-1693) 2-4-2017 17e eeuw Franciscus van Sterbeeck (1631-1693) 1675: Het toneel van de campernoelien

18e eeuw Micheli (1729) Carl von Linné, alias Linnaeus (1707-1758) 2-4-2017 18e eeuw Micheli (1729) Carl von Linné, alias Linnaeus (1707-1758) Binominale nomenclatuur Classificatie o.b.v. voortplantingsorganen

19e eeuw: Pioniers Christian Hendrik Persoon (1761-1836) 2-4-2017 19e eeuw: Pioniers Christian Hendrik Persoon (1761-1836) Elias Magnus Fries (1794-1878) 4 monumentale werken met 2770 soorten

2-4-2017 19e eeuw Adalbert Ricken (1915) > Rickenella fibula

20ste en 21ste eeuw Microscopische revolutie Chemische revolutie 2-4-2017 20ste en 21ste eeuw Microscopische revolutie Classificatie wijzigt o.i.v. microscopie Chemische revolutie Chemicaliën gebruikt bij determinatie Genetische revolutie DNA-onderzoek wijzigt taxonomische inzichten

20ste en 21ste eeuw Specialisatie Verruiming van het toepassingsveld 2-4-2017 20ste en 21ste eeuw Specialisatie Beperken tot studie van 1 genus Verruiming van het toepassingsveld Bijv. inzet van fungi in farmaceutische industrie Fytopathologie: studie van plantenziekten

Wijdverbreide misvattingen 2-4-2017 Wijdverbreide misvattingen Als paddenstoelen uit de grond schieten Ontwikkeling primordium – volgroeide zwam: meerdere dagen tot een week

Wijdverbreide misvattingen 2-4-2017 Wijdverbreide misvattingen Giftigheid Dodelijk vs. culinair waardevol Geen simpele trucjes om giftigheid te achterhalen

Pertinent onjuiste beweringen 2-4-2017 Pertinent onjuiste beweringen Giftige paddenstoelen zijn slijmerig Giftige paddenstoelen smaken bitter Giftige paddenstoelen verkleuren bij kneuzen Giftige paddenstoelen doen peterselieblaadjes geel verkleuren Giftige paddenstoelen stremmen de melk Giftige paddenstoelen doen een ui bij het meekoken bruin verkleuren Giftige paddenstoelen worden niet aangevreten door dieren Giftige paddenstoelen zijn jong wel eetbaar

2-4-2017 Eetbaar of giftig?

Voedingswaarde Paddenstoelen als vleesvervangers? 2-4-2017 Voedingswaarde Paddenstoelen als vleesvervangers? Vers product: vlees heeft hogere voedingswaarde Droog product: vlees = paddenstoelen MAAR: Mensen eten geen gedroogd(e) vlees/zwammen Snel verbrandende vetten

Fungilore Legenden Naamgeving Paddenstoelen in de mythologie? 2-4-2017 Fungilore Legenden Naamgeving Paddenstoelen in de mythologie? Weinig echte legenden! Namen vaak van recente oorsprong

Christendom en zwammen 2-4-2017 Christendom en zwammen Paddenstoelen wel belangrijk in volksgeloof Vanwaar connotatie tussen zwammen en demonische wezens?

Christendom en zwammen 2-4-2017 Christendom en zwammen Heksen en elfen aanvankelijk nuttig Kentering in de vroege middeleeuwen Kelten/Germanen: natuurgodsdienst Christendom: antropocentrisch

Over padden, zwammen en onweer 2-4-2017 Over padden, zwammen en onweer Padden: in vele culturen positief; vooroudercultus Relatie pad & zwam: NL, GB & DK Zwammen met vooroudergeest Zwam als poort naar dodenwereld Demonisering door christendom

Over padden, zwammen en onweer 2-4-2017 Over padden, zwammen en onweer Plinius: °paddenstoelen waar bliksem de bodem raakt Paddenstoel als goddelijk mysterie Relatie met goden donder en bliksem: Thor of Donar, Taranis, Zeus, Jupiter, … Intermediaire plaats tss. aarde, onderwereld en hemel

Het kleine volkje Mythische wezens met kleine menselijke gestalte 2-4-2017 Het kleine volkje Mythische wezens met kleine menselijke gestalte Germaanse mythologie Elfen, kobolden, trollen en aardmannen

2-4-2017 Het kleine volkje Lichtelfen

2-4-2017 Het kleine volkje Kobolden, trollen en aardmannen

Het kleine volkje Dwerggestalte: 2-4-2017 Het kleine volkje Dwerggestalte: Animistische natuurbeleving (bijna wereldwijd) 2 verklaringen: Kleine volkje: ziel van de mens (cfr. hallucinaties) Kleine volkje: symbool vr natuur- en zwamgeesten

Het kleine volkje Demonisering Evolutie van goedaardig naar duivels 2-4-2017 Het kleine volkje Demonisering Evolutie van goedaardig naar duivels Alleen de mens bezit een ziel

Tovenaars, heksen en heksenkringen 2-4-2017 Tovenaars, heksen en heksenkringen Kelten: druïden en vates (zieners/-essen) Top van de maatschappij ME: Druïden → tovenaars Vates → heksen

Tovenaars, heksen en heksenkringen 2-4-2017 Tovenaars, heksen en heksenkringen Heksenkring

Paddenstoelen herkennen 2-4-2017 Paddenstoelen herkennen Vorm vruchtlichaam Kleur sporenpoeder Voelen, ruiken, proeven, … Plukken?

2-4-2017 Zakjeszwammen

Steeltjeszwammen Zwamdraden met chitine Sporen op basidia 2-4-2017 Steeltjeszwammen Zwamdraden met chitine Sporen op basidia Steriele cellen: cystiden Grote diversiteit aan vruchtlichamen

Plaatjeszwammen Plaatjes op onderzijde van de hoed Kleur sporee? 2-4-2017 Plaatjeszwammen Plaatjes op onderzijde van de hoed Kleur sporee?

Veldkenmerken plaatjeszwammen 2-4-2017 Veldkenmerken plaatjeszwammen

Weetjes per soort Amanieten Bekerzwammen en truffels 2-4-2017 Weetjes per soort Amanieten Bekerzwammen en truffels Boleten en krulzomen

Amanieten Kenmerken Amaniet < Amanos 2-4-2017 Amanieten Kenmerken Plaatjeszwammen met witte sporen Vrije plaatjes Velum: plakjes, beurs en/of ring Amaniet < Amanos

Gele knolamaniet Verwarring met groene knolamaniet Onschuldig! 2-4-2017 Gele knolamaniet Verwarring met groene knolamaniet Onschuldig! Planchon (1887) Chauvin (1922) Société mycologique de France (1927)

2-4-2017 Gele knolamaniet Zaak Girard (1917)

Groene knolamaniet 95% van dodelijke vergiftigingen Niet zeldzaam! 2-4-2017 Groene knolamaniet 95% van dodelijke vergiftigingen Niet zeldzaam! Kenmerken

Groene knolamaniet Vergiftiging Medisch niet traceerbaar 2-4-2017 Groene knolamaniet Vergiftiging Medisch niet traceerbaar Latentietijd 6 tot 48 uur Duizeligheid & kortademigheid Zware spijsverteringsstoornissen & zweten Spasmen en neerslachtigheid Schijnbaar herstel Leverstoornissen, falen van de nieren, coma

Groene knolamaniet Phalloïdine-vergiftiging Complexe vergiftiging 2-4-2017 Groene knolamaniet Phalloïdine-vergiftiging Complexe vergiftiging Amatoxinen: spijsverteringsstoornissen Phallotoxinen: aantasting lever en nieren

Groene knolamaniet Gedroogde exemplaren even giftig 2-4-2017 Groene knolamaniet Gedroogde exemplaren even giftig Sommige dieren verdragen gifstoffen wel Misvattingen bij de Romeinen Dioscorides: thee van marjolein/kippendrek met honing Plinius: eten van schors en perenbloesems

Groene knolamaniet Behandeling vergiftiging divers 2-4-2017 Groene knolamaniet Behandeling vergiftiging divers Bloedtransfusie (o.a. tegen hypoglycemie) Lever: intraveneuze inspuitingen, enzymen & ATP Krachtige antibiotica Wetenschappelijk onderzoek naar stoffen die gifstoffen neutraliseren

Groene knolamaniet Beroemde slachtoffers Keizer Claudius (54 nC) 2-4-2017 Groene knolamaniet Beroemde slachtoffers Keizer Claudius (54 nC) Clemens VII (1478-1534) Karel VI (1685-1740)

Keizersamaniet Culinair gegeerd bij de Romeinen 2-4-2017 Keizersamaniet Culinair gegeerd bij de Romeinen Lofzangen Horatius, Cicero, Plinius Recept Apicius ‘Amanita caesarea’

Keizersamaniet vs. Vliegenzwam 2-4-2017 Keizersamaniet vs. Vliegenzwam

Parelamaniet Meest algemene amaniet Eetbaar, mits koken 2-4-2017 Parelamaniet Meest algemene amaniet Eetbaar, mits koken Hemolytische stoffen

2-4-2017 Vliegenzwam Verspreiding Kenmerken

2-4-2017 Vliegenzwam Collectief geheugen Indo-Eur. volkeren

Vliegenzwam Vliegenvanger Vliegenzwam in gesuikerde melk bedwelmt 2-4-2017 Vliegenzwam Vliegenvanger Vliegenzwam in gesuikerde melk bedwelmt Muscaria: < musca = vlieg Amanite tue-mouche, Fliegenpilz, Fly agaric

Vliegenzwam Naam < hallucinogene werking? ‘de zwam die gek maakt’ 2-4-2017 Vliegenzwam Naam < hallucinogene werking? ‘de zwam die gek maakt’ Gaspard (ca. 1600) Catalanen: ‘oriol foll’ R.G. Wasson: vliegen i.v.m. gekte

2-4-2017 Vliegenzwam Vanaf 17e E: bewijzen van gebruik van vliegenzwam (NO-Eur. & Siberië) Hallucinogene werking rendieren Sjamanisme

Vliegenzwam Sjamanisme Contacten met doden- en godenwereld 2-4-2017 Vliegenzwam Sjamanisme Contacten met doden- en godenwereld Nuttigen van 3 tot 7 vliegenzwammen Vruchten van de levensboom Drinken van urine

Vliegenzwam … in Indië Rigveda over god Soma 2-4-2017 Vliegenzwam … in Indië Rigveda over god Soma R.G. Wasson (1968): Soma = vliegenzwam

Vliegenzwam …bij de Germanen 2-4-2017 Vliegenzwam …bij de Germanen Germaanse mythologie: vliegende dieren, elfen, roesverwekkende drankjes Wodan & vliegende witte hengst Krijgers van Wodan: Berserkers Uitzinnig door mede?

Vliegenzwam … en de Sint Sint-Nikolaas (Myra, 4e eeuw); barmhartig 2-4-2017 Vliegenzwam … en de Sint Sint-Nikolaas (Myra, 4e eeuw); barmhartig Naamfeest 6 december Vanaf 13e eeuw schoen zetten Vanaf 16e eeuw uit Spanje (met Piet)

Vliegenzwam De sint als sjamaan Witte hengst die kan vliegen 2-4-2017 Vliegenzwam De sint als sjamaan Witte hengst die kan vliegen Geschenken uitdelen Komt binnen langs rookgat

Vliegenzwam … en Kerst Kerstman 1930 (Sundblom) Bedrijfskleuren 2-4-2017 Vliegenzwam … en Kerst Kerstman 1930 (Sundblom) Bedrijfskleuren

Vliegenzwam Kerstman 1611 Nieuw Amsterdam Santa Claus Paard naar slede 2-4-2017 Vliegenzwam Kerstman 1611 Nieuw Amsterdam Santa Claus Paard naar slede 1821 rendiernamen Spanje, Noordpool of Finland 1939: 9de rendier

Vliegenzwam Kerstman WOII: Santa Claus in Europa 2-4-2017 Vliegenzwam Kerstman WOII: Santa Claus in Europa MAAR: echte kerstmannen in Europa DK: Julemand met elfen S: Jultomten (kabouter met geitenbokken) SF: Joulupukki ISL: 13 Yule Lads (plagende trollen & kerstkat) Yulefeest (godin Freyr): 12 tot 25 december Joeldrinken (900, Haraldskvaedi) Echte kerstmannen: trollen, kabouters & elfen

Vliegenzwam Kerst Jezus in Nazareth Koude kerstnacht? Kerstboom in NT? 2-4-2017 Vliegenzwam Kerst Jezus in Nazareth Koude kerstnacht? Kerstboom in NT?

Vliegenzwam Kerstboom 2-4-2017 Vliegenzwam Kerstboom Altijdgroene boom met geschenk van goden Fijnspar in Midden-Europa Berk en zomereik in NW-Europa Pakjes onder kerstboom: vrucht van de levensboom Vliegenzwam als geluksbrenger Veel geloof rond winterzonnewende > geboorte Jezus op 25 december

Vliegenzwam Genesis: O.T. Adam & Eva Erfzonde Plaincourault 2-4-2017 Vliegenzwam Genesis: O.T. Adam & Eva Erfzonde Plaincourault Theorie Allegro

Vliegenzwam Heksenzalf Op basis van vliegenzwam 2-4-2017 Vliegenzwam Heksenzalf Op basis van vliegenzwam Opname hallucinogene stoffen Recept? Heksenvervolging

2-4-2017 Vliegenzwam Gifstoffen: Muscarine Iboteenzuur

2-4-2017 Vliegenzwam Gebroeders Grimm Prinses van Conti (1751)

Over bekerzwammen en truffels 2-4-2017 Over bekerzwammen en truffels Ascomyceten Bekerzwam: beker- of napvormig Truffels: ondergrondse, knolvormige paddenstoelen

Kopergroenbekerzwam Mycelium kleurt hout (xylindeïne) 2-4-2017 Kopergroenbekerzwam Mycelium kleurt hout (xylindeïne) Tunbridge ware (Kent)

Perigordtruffel Meest bekende eetbare truffel Afrodisiacum uit Kroätië 2-4-2017 Perigordtruffel Meest bekende eetbare truffel Afrodisiacum uit Kroätië

Perigordtruffel Romeinen: Truffel = vereelting van de aarde (Plinius) 2-4-2017 Perigordtruffel Romeinen: Truffel = vereelting van de aarde (Plinius) Plutarchus: conglomeraat ° door inwerking van bliksem, warmte en water op mineralen Knolvormige wortel van een plant (Dioscorides)

Geheimen van de truffelzoeker 2-4-2017 Geheimen van de truffelzoeker Meer dan 1 soort truffel: 50 Tubers Ook bij ons! Truffels zoeken met zeug Truffels zoeken met hond Truffelvlieg

Truffels kweken Auguste Rousseau (1855) 2-4-2017 Truffels kweken Auguste Rousseau (1855) Infecteren van eik met mycelium Kweekcentra Perigord, Poitou, Provence 1892: 2000 ton truffels in Frankrijk Anno 2008: ca. 100 ton

2-4-2017 Over boleten Populaire groep Smakelijk Relaxerende werking

Over boleten Blauwverkleuring = oxydatie Boletol (chromogeen) 2-4-2017 Over boleten Blauwverkleuring = oxydatie Boletol (chromogeen) Laccase (enzym)

2-4-2017 Gewone heksenboleet Eetbaar Sterk blauwverkleurend

Gewoon eekhoorntjesbrood 2-4-2017 Gewoon eekhoorntjesbrood Gekende soort Kenmerken Cèpe (de Bordeaux) Porcini Soortcomplex

2-4-2017 Eekhoorntjesbrood

2-4-2017 Koeienboleet Slijmboleet Bolet bovin (Aquitaine)

2-4-2017 Satansboleet In Vlaanderen? Sterk giftig 1831 Lenz

2-4-2017 Gewone krulzoom Plaatjeszwam of boleet? Eetbaar?