Bernard Hubeau Universiteit Antwerpen en VUB CONFERENTIE OVER KOSTELOZE JURIDISCHE BIJSTAND BELGISCHE TOESTAND – GESCHIEDENIS EN HUIDIGE TOESTAND VANUIT EEN MAATSCHAPPELIJK GEZICHTSPUNT Bernard Hubeau Universiteit Antwerpen en VUB

1. PERSPECTIEF Geschiedenis van de kosteloze juridische bijstand loopt samen met geschiedenis van de rechtshulp/rechtsbijstand in ons land Onderzoek naar vraag (perspectief van de rechtshulpgebruiker) en aanbod in zijn diversiteit, met name: - Aanbod vanuit de overheid (laat!) - Professionals - Belangenorganisaties, sociale rechtshulp en welzijnswerk

Ruimer kader (1): Ruimer kader (2): “Access to Justice” (Cappelletti), met drie “waves” (Legal Services for the Poor – Protection of Diffuse Interests – Alternative Dispute Resolution). Is er sprake van een vierde “wave”: e-rechtshulp voor “every day problems”? Ruimer kader (2): de vraag in welk model de regeling van de kosteloze juridische bijstand past  Maatschappelijk perspectief (deels interpretatie van de ontwikkelingen)

2. DEFINITIES: RECHTSHULP EN JURIDISCHE BIJSTAND Rechtshulp: “Het verlenen van diensten in probleem- of conflictsituaties die met behulp van, rechtsregels en/of juridische procedures kunnen worden voorkomen en/of behandeld” (Schuyt en De Koning e.a.) Informatie, advies, doorverwijzing, service, procesbijstand Sociale rechtshulp: rechtshulp die zich toelegt op probleemsituaties die niet onmiddellijk aansluiting vinden bij de traditionele rechtshulpverlening (probleemgroepen, probleemgebieden, vaak kosteloos, globale aanpak, ingebed in ruimere werking)

Juridische eerste - tweedelijnsbijstand: informatie, service, doorverwijzing, eenvoudig advies – omstandig advies, procesbijstand  Parallelle evoluties op twee fronten: “intern” binnen de advocatuur als centrale professionele groep belast met (kosteloze) juridische bijstand en “extern” in het sociale en welzijnsveld

3. FASE 1: DE PERIODE VAN DE “EERSTE GENERATIE”-RECHTSHULP DOOR DE ADVOCATUUR VAN 1830 TOT HET BEGIN VAN DE JAREN 1970 Andere benamingen: “Legal Aid at a standstill” (Gibens); monolithische periode; periode van de traditionele rechtshulp; periode van of status quo of stabiliteit Voor 1830: Sint Ivo 1677; Keizerlijk decreet 14 december 1810 Organisatie van kosteloze of gedeeltelijk kosteloze juridische bijstand via de advocatuur: het zogenaamde “charity-model” : Bureaus voor Consultatie en Verdediging (Gerechtelijk Wetboek)

Onderscheid tussen zogenaamde “pro deo” en kosteloze rechtspleging door rechtbank (art. 664 ev. Ger. W.) Externe kritiek (perspectief: toegankelijkheid van justitie) en interne kritiek (perspectief: eerlijke beloning voor geleverde werk) Rechtsonderwijs en buitenlandse ervaringen spelen een rol bij de “vernieuwing” van het denken over juridische bijstand

4. FASE 2: DE PERIODE VAN DE “TWEEDE GENERATIE”-RECHTSHULP: DE OPKOMST VAN HET RECHTSHULPACTIVISME VANAF HET BEGIN VAN DE JAREN 1970 Andere benamingen: “Law ‘shops’ and law reform” (Gibens) Behoud van de status quo bij de organisatie uit eerste periode, maar fragmentering binnen advocatuur (vanuit het perspectief van de toegankelijkheid van justitie) (Huyse) Kritiek op de rechtspositie van de advocaten-stagiairs en hun beloning (oproepen, onder meer Van den Heuvel, en Van Malleghem, 1976, in functie van verbetering van de rechtshulp: werking van de Bureaus voor Consultatie en Verdediging onbevredigend)

Eerste hervorming sinds 1830: de wet van 9 april 1980 In 1975 installeert Vanderpoorten Commissie Krings: gevolg was onder meer wet van 9 april 1980 over vergoeding (enkel) van advocaten-stagiairs: enige hervorming tot 1998 (artikelen 455 en 455bis Gerechtelijk Wetboek) Algemeen: gebrek aan politieke aandacht en aan (bijkomende) middelen

Opkomst van het autonome, niet-institutionele rechtshulpactivisme: twee periodes in de sociale rechtshulp Periode van het universalisme: Opkomst van de wetswinkels en het “sneeuwbaleffect” Reacties van de professionele wereld

2. Periode van de specialisering en de professionalisering: Voedingsbodem voor specialisering: bepaalde segmenten waren reeds lange jaren actief (vakbonden, mutualiteiten, edm.) Selectie van probleemgebieden en groepen in de sociale rechtshulp Toenemende vraag om behoorlijke rechtshulp in de voorzieningenstaat: andere landen maken er een verzorgingsstaat-arrangement van (Nederland) Een “impliciet pact” tussen de sociale en traditionele rechtshelpers Maar geen expliciete wettelijke erkenning sociale rechtshulp

5. FASE 3: DE PERIODE VAN HET STILZWIJGEND PACT EN DE WINDSTILTE OP HET VLAK VAN DE RECHTSHULP VANAF DE JAREN 1980 Andere benaming: “the demise of ‘legal activists’” (Gibens) Een combinatie van oude en nieuwe trends: verderzetting van het “impliciet pact” tussen de sociale en traditionele rechtshelpers; verdere democratisering van de advocatuur, waardoor aandacht voor behoorlijke rechtshulp stijgt Van rechtshulpbeweging naar belangenbehartiging in een bepaald maatschappelijk domein in functie van effectiviteit van interventie: vooral aandacht voor probleemoplossing

Windstilte op het vlak van de rechtshulpdiscussie en budgettaire ruimte: nu en dan korte periodes van maatschappelijke aandacht, maar telkens in functie van ander/ruimer thema, zoals armoedebeleid (Vranken) In bepaalde domeinen komt er materieel recht met aandacht voor zwakkere groepen

6. FASE 4: DE PERIODE VAN DE LANGZAME EVOLUTIE NAAR EEN WETTELIJK KADER (WET VAN 23 NOVEMBER 1998) Andere benaming: “A fresh start for a new era?” (Gibens) Enkele elementen: Grondwettelijke verankering in artikel 23 van de Grondwet (recht op juridische bijstand) Enkele wetgevende initiatieven om toegang tot de rechtshulp te verbeteren (onder meer rechtsbijstandsverzekering) en in verband met vergoeding advocaten-stagiairs Dutroux-crisis weinig invloed op rechtshulpbeleid, vooral strafrecht Oprichting Justitiehuizen in het kader van de humanisering van justitie

Enkele elementen (vervolg): Wettelijke en decretale verankering van bepaalde vormen van “sociale”/”alternatieve” rechtshulp, ook door gewesten en gemeenschappen (CAW’s, Huurdersbonden, integratiesector, edm.) Grote hervormingsplannen voor justitie: partiële aandacht voor juridische bijstand Versnippering van (oude en nieuwe) rechtshulpinitiatieven Zeer beperkte budgets voor rechtshulp (hoewel justitiebudget stijgt): geen groeiruimte Tweede hervorming sinds 1830: de wet van 23 november 1998 (artikel 508 ev. Ger. W.)

7. EVALUATIE-ELEMENTEN WET 23 NOVEMBER 1998 EN ALGEMENE VASTSTELLINGEN Kern: onderscheid juridische eerste en tweedelijnsbijstand kosteloos voor eerste lijn; inkomensgerelateerd voor tweede lijn Commissie voor Juridische Bijstand (eerste lijn) en Bureau voor Juridische Bijstand (tweede lijn)

Evaluatie-elementen: Slechts gedeeltelijke oplossing Betwistbaar onderscheid eerste en tweede lijn Geclausuleerde kosteloosheid; hoogte en lineair karakter van de inkomensgrenzen Sociale rechtshulp in Commissies Juridische Bijstand: rol advocatuur op het terrein: combinatie van “judicare-model” en “welfare-model” via organisaties die zich bezighouden met eerstelijnsrechtshulp Weinig aandacht voor structurele aspecten van rechtshulpbeleid Link met rechtshulp als “persoonsgebonden” benadering Budgettaire constraints

8. CONCLUSIES Wezenlijk (maatschappelijk) perspectief is toegankelijkheid van justitie in het licht van artikel 23 van de Grondwet Maatschappelijke aandacht zeer beperkt: té beperkt Budgettaire aandacht is signaal voor maatschappelijk belang Toch is niet-toegang tot justitie schending van een mensenrecht (Huyse) Juridische bijstand heeft ook sociale en welzijnscomponent (Grammatica van het welzijnswerk) Nood aan onderzoek over “paths to justice” of “geschilbeslechtingsdelta” in ons land.