Ontdekking en bezetting van de nanoruimte Belang van een maatschappelijk debat Emeritiforum KU-Leuven Imec, 25 september 2008 Prof.Lieve Goorden Technology Assessment groep

“het zal wel overwaaien” Recombinant DNA 1973 “het zal wel overwaaien” 1999 Paul Berg 2008: FNV tegen AKZO. 2008:Vragen in de Kamer over koolstof nanobuisjes. Rastertunnelmicro-scoop 1985 Don Eigler 1989

Op naar de hemel….??? Heaven Hell Prevail Technologie bepaalt geschiedenis Vooruitgang Menselijke natuur is verbeterbaar

utopieën Percy Shelley Prometheus Unbound 1820 Eric Drexler Engines of creation 1981 Francis Bacon New Atlantis 1626 NSF, 2002 Ray Kurzweil, 2006

Op naar de hel ….??? Heaven Hell Prevail Technologie bepaalt geschiedenis Vooruitgang Catastrofe Menselijke natuur verbeterbaar Menselijke natuur bedreigd

anti-utopieën Aldous Huxley Brave New World 1932 Mary Shelley Frankenstein 1831 George Orwell Nineteen Eighty-Four 1948 Michael Crighton Prey 2002 Bill Joy 2000 Why the future doesn’t need us?

Ruimtelift met koolstof nanobuisjes

Nano-onderzoeker “Je moet wel oppassen dat je er geen science fiction verhalen van maakt. Dat blijkt een moeilijke opgave te zijn en iedereen bezondigt zich er wel eens aan. Ook wetenschappers kunnen burgers via de media manipuleren. Want elke wetenschapper is overtuigd van zijn waarheid.”

met vallen en opstaan verdergaan… Heaven Hell Prevail Technologie bepaalt geschiedenis Samenspel technologie en maatschappij Vooruitgang Catastrofe Open en onzeker Menselijke natuur verbeterbaar Menselijke natuur bedreigd Aansturen op meer communicatie en zo morele vooruitgang

Grote onzekerheden geen roadmaps Strategische onzekerheid dissensus experts Complexiteit tegenstrijdige reacties Ambivalentie

Complexiteit

Complexiteit “Immediately, industry will make use of our research results, even if the scientific explanation is not yet perfect.” Nano-onderzoeker

Complexiteit Ontwerpers gaan aan de slag om nanostructuren te bouwen terwijl: de fysische fenomenen op de nanoschaal nog niet volledig begrepen worden; prioriteit ligt niet in wetenschappelijke verklaring, wel in experimenteel ontdekken van nieuwe eigenschappen; er nog geen functie voor bedacht is; ingenieurs willen zich door eigen creaties laten verrassen;

Complexiteit “Once we evolve from the micro to the nanoscale, the nice reliability and predictability is gone, as if we were dealing with biological systems.” Nano-onderzoeker

Voorbeeld: “Neuronen laten groeien op chips is een stochastisch proces, dat zien biologen eerder dan fysici …”

bottom up zelf - assemblage Complexiteit bottom up zelf - assemblage moleculen assembleren zichzelf tot een groter geheel; mensen ontwerpen en lanceren het proces; eens op gang volgt het een eigen intern plan; nieuwe ongekende eigenschappen, maar ook nieuwe ongekende risico’s

Complexiteit: Is ‘power’ ook altijd ‘knowledge’? Alfred Nordmann: “We lanceren succesvol een technisch proces dat actief is op de nanoschaal. Terwijl we ons noch een conceptuele, noch een zintuiglijke voorstelling kunnen maken van de werking ervan op die schaal.” “If you increase the magnification another million times you can see the safety regulations”

Is ‘power’ ook altijd ‘knowledge’? HANNAH ARENDT (1958): “The very fact that natural sciences have become exclusively sciences of process and, in their last stage, sciences of potentially irreversible, irremediable ‘processes of no return’ is a clear indication that, whatever the brain power necessary to start them, the actual underlying human capacity which alone could bring about this development is no ‘theoretical’ capacity, neither contemplation nor reason, but the human ability to act – to start new unprecedented processes whose outcome remains uncertain and unpredictable whether they are let loose in the human or natural realm.” (The Human Condition)

Complexiteit neemt toe (M.C.Roco) Passieve nanostructuren (2000-2005) Vb. koolstofnanobuisjes in tennisracket Actieve nanostructuren (2005-2010) Vb. slimme pil Geïntegreerde nanosystemen (2010-2015) Vb. implantaat in hersenen,zenuwtelsel; brein-computer interfaces; Moleculaire nanosystemen (2015-2020) Vb. kunstmatige virus, neus, oog, huid;

Complexiteit neem toe Verwachtingen Bezorgdheden Heterogene moleculaire nanosystemen Definitie van leven Geïntegreerde nanosystemen Verbetering van de mens Controle Onomkeerbaarheid Actieve Nanostructuren Passieve nanostructuren Blootstelling aan gevaren

Passieve nanostructuren Ken Donaldson (Universiteit van Edinburgh): “Nanobuisjes hebben een vergelijkbare uitwerking als asbest.” Toxicoloog Paul Borm: “Het komt een keer vrij, dat moeten we leren van asbest.”

Peter Hagoort, Cognitive Neuroscience, Universiteit Nijmegen “Why do we place discussion around enhancement within a sick-versus-healthy model? Why are we not talking about improvement of well-being? That would de-medicalise the debate and take it out of the moral domain.”

snel zijn of voorzichtig? Complexiteit snel zijn of voorzichtig? Zullen we snel zijn en voorop lopen? (Ook al hebben we weinig zicht op de gevolgen.) of Zullen we voorzichtig zijn en eerst nadenken? (Ook al brengt dit onze koploperspositie in gevaar.)

nano-onderzoeker uit Indië, werkzaam in Vlaanderen “That’s what I said like in India when there is an opportunity, they will do it. So the pace there is quiet high. And any given opportunity, they will just take it. … So issues about privacy, ethics, is not so much of a concern now.” nano-onderzoeker uit Indië, werkzaam in Vlaanderen

“Speed matters, discovery can’t wait” Slogan van bedrijf Celera Genomics, Craig Ventor

‘21st Century Nanotechnology Research and Development Act’ (2003) US “ensuring United States global leadership in the development and application of nanotechnology” “ensuring that ethical, legal, environmental and other appropriate societal concerns are considered during the development of nanotechnology”

“Towards a European Strategy for Nanotechnology” (EC, 2004) “An effective two-way dialogue is indispensable, whereby the general publics’ views are taken into account and may be seen to influence decisions concerning R&D policy” Europese top in Lissabon (2000): EU tegen 2010 de meest competitieve en dynamische kenniseconomie ter wereld .

Strategische onzekerheid

De nanoschaal stapelt hoop op …. Waarom? geen specifiek wetenschappelijk programma; research niet gedreven door een gedeeld probleem; ingenieurs geen monopolie meer over richtingen waarin technologie kan uitgaan;

ook fundamentele wetenschappers begaan met ‘nuttige’ eigenschappen … “We work on theoretical models, but our programs have proven to be very accurate. … Because only structures with predicted useful properties will have to be realized in practice” nano-onderzoeker

opkomst van de technowetenschapper “In de morgen kan ik technoloog zijn en in de avond wetenschapper. Dat loopt door elkaar. Zelfs de dingen die wetenschappers uit nieuwsgierigheid doen, zijn altijd aan mensen gerelateerd.” nano-onderzoeker

Strategische onzekerheid aandacht voor morgen of voor vandaag? zullen we pogen om op de toekomst te anticiperen? (Ook al is de toekomst onkenbaar.) of zullen we ons beperken tot reageren en bijsturen? (Ook al zijn we bezorgd over onze toekomst.)

“Kranten willen dat je over de toekomst praat, wat je allemaal wil bereiken in een onderzoeksprogramma. Ik heb daarover wel mijn hypothesen, maar praat liever over wat er al gerealiseerd is en niet over wat we gaan doen.” Nano-onderzoeker

Ambivalentie Emotionele onzekerheid; ambivalent onthaal van technologie;

twee kanten aan de technologische medaille… eigenschappen die nanomaterialen zo attractief maken, houden potentieel ook ongekende risico’s in; Vb reactiviteit; eenzelfde technologie zet aan tot heel verschillende morele keuzes; Vb. directe ervaring van de foetus via ultra sound scan;

uitspraken van burgers … “Als je ervoor kiest om een chip te laten inplanten die voortdurend de gezondheid opvolgt,dan zal dit ziekten voorkomen” “Maar op die manier ga je obsessioneel met je gezondheid bezig zijn, wat de ongerustheid alleen maar aanwakkert.” ‘Ik vind het niet tof dat mensen mij altijd via mijn gsm kunnen bereiken. “Maar het geeft me ook een gevoel van vrijheid.”

publieksonderzoek: ambivalentie in de publieke perceptie! Enthousiasme en scepticisme voor opkomende wetenschap en technologie gaan hand in hand.

ambivalentie bij burgers …. “Het monitoren van een ziekte geeft een hogere kwaliteit aan het leven. Het schept immers de mogelijkheid om meer aandacht aan andere zaken te geven.” “Maar monitoring maakt ons ook afhankelijk, want we vertrouwen niet langer op onze instincten. Als we duizelig worden, bijvoorbeeld, zullen we misschien redeneren: “Als het echt ernstig was, zou mijn chip me wel waarschuwen.” “Technologie mag een stuk van mezelf worden, als zuurstof die we dagelijks in ademen.” “Maar ik wil weten dat ik ben wie ik ben zonder technologie.” “Een slimme omgeving mag mij gerust beter leren kennen. Het systeem moet de vrijheid krijgen om alle data over mij creatief te leren combineren en zo verrassend uit de hoek te kunnen komen.” “Maar ik wil weten wie er welke afspraken maakt met het systeem. Bijvoorbeeld wie krijgt toegang tot mijn data en met welke reden?”

Oordelen gebaseerd op emoties, minder op kennis: gevoelens van verlies aan controle; morele besluiteloosheid, waarbij men het gevoelen heeft aan zijn lot te worden overgelaten;

burgers over verlies aan controle “Hoe intelligenter het systeem wordt, hoe meer ik het de baas wil blijven.” “Ik heb angst dat we geen keuze gaan hebben, dit gaat traag ingevoerd worden. Dit is iets anders dan de keuze om al dan niet een TV in huis te halen.” “Ik vind het vreemd dat mensen van zover af de programma’s ontwerpen. Het is alsof een hogere macht je controleert, je hebt zelf geen controle meer.”

burgers over morele besluiteloosheid “Voor mij is dat heel belangrijk dat idee dat je bent wie je bent zonder die technologie. Voor mij is dit iets ontzettend belangrijk. Al vind ik die technologie wel heel comfortabel.” “Mag ik virtuele vrienden wel echte vrienden noemen?” “In een slimme omgeving die veel opvoedingstaken overneemt, gaan ouders als het ware vrij uit. Ze doen niks, waardoor ze ook niks misdoen. Het systeem neemt het wel over.”

Zullen we meningen laten botsen? (Maar met gevaar voor polarisatie.) Ambivalentie Zullen we ambivalenties ombuigen naar consensus?(Maar dan schuiven we heikele kwesties vooruit.) of Zullen we meningen laten botsen? (Maar met gevaar voor polarisatie.)

VS aanpak verwacht veel van provocatie van ideeën: ‘science as endless frontier’. EU aanpak verwacht veel van consensus over een maatschappelijk project.

Hoe omgaan met deze onzekerheden?

verbeelding gemakkelijker te democratiseren dan kennis! EINSTEIN ‘Imagination is more important than knowledge. For knowledge is limited to all we know now and understand. While imagination embraces the entire world and all there will be to know and understand.’ ‘ verbeelding gemakkelijker te democratiseren dan kennis!

Hoe doe je dat ….? “Aan de ene kant zie je dat een klein percentage van de bevolking de vooruitgang bepaalt en dat de rest volgt. Anderzijds moet er ook in wetenschap een vorm van democratie mogelijk zijn, want de meeste mensen zijn weldenkend. De grote vraag is: hoe doe je dat, het is zo complex. “ Nano-onderzoeker

bekijk onzekerheden als creatieve uitdaging! Leg alle kennis samen; Leer uit verschillen; Wik en weeg de onderzoekskeuzes van vandaag. Dank U!

Complexiteit? Leg alle kennis samen Ideeën van buitenstaanders kunnen het jargon van nano-onderzoekers verrijken; Men ziet vroegtijdig alternatieven (Erik Fisher, CNS, ASU); financiers van onderzoek: van ‘makelaars van fondsen’ naar ‘makelaars van conversaties’.

Leg alle kennis samen “Ik zou meer reflectie wel goed vinden maar dan moet je het breder opentrekken en niet alleen met ingenieurs van IMEC. Je moet alle mogelijke visies over dit soort zaken erbij betrekken. Het kan interessant zijn om samen met buitenstaanders te reflecteren, om zo nieuwe ideeën op te doen. Om de vraag beter te leren kennen. Het is mogelijk dat de vraag verder gaat dan we vermoeden.” Nano-onderzoeker

Ambivalentie? Leer van verschillen Het succes van publieksconsultaties (bv. over GMO’s) wordt afgemeten aan het (vruchteloos) streven naar consensus … maar ‘De snelheid van het moderne leven is van die aard dat we niet anders kunnen dan met elkaar in botsing geraken’ (Crash)

Leer van verschillen “Als je een revolutionaire innovatie plant en bruusk aan de maatschappij oplegt, dan zal er altijd een controverse zijn. De oplossing ligt in het onderhouden van een voortdurende dialoog terwijl je slechts gradueel innoveert.” “Je kunt een plan of roadmap opmaken op langere termijn. Maar er moet voortdurende evaluatie en feedback mogelijk zijn door een commissie van gebruikers. En je moet dat proces transparant maken voor het publiek.” Nano-onderzoekers

Strategische onzekerheid? wik en weeg onderzoekskeuzes speculeer niet over: wat zal de toekomst brengen? denk goed na over huidige onderzoeksagenda's: zijn ze een antwoord op urgente problemen? op welke manier zullen ze onze huidige manier van leven veranderen?

wik en weeg onderzoekskeuzes “Als ingenieur ben je altijd op zoek naar een relevante probleemstelling. Ik vind het frappant hoe moeilijk het is om een belangrijk probleem te vinden. “ “Het is een feit dat men de behoeften vaak niet ziet of er geen weet van heeft. Onderzoekers hebben nood aan duidelijkheid over de onderliggende problemen en vragen van de maatschappij.” Nano-onderzoekers

hoopvolle initiatieven … Europa: Code of conduct for responsible nanosciences and nanotechnological research (EC. februari 2008) Nederland: Commissie Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie Nederland (juni 2008) Vlaanderen: Voorstel van Decreet Vlaams Parlement: ‘Vlaams Actieplan Nanotechnologie’ (wordt binnenkort ingediend): vrijwillige gedragscode Flanders NanoBusiness Alliance; inschatting risico’s, sociaal-ethische aspecten; maximale transparantie van onderzoek door o.m. participatie van burgers;

kortom … “Als men ons wetenschappers oplegt wat we moeten doen dan zijn we niet gelukkig. Ook burgers zijn niet gelukkig als je hen een technologie geeft en zegt: oké dit is het, gebruik het maar.” Nano-onderzoeker Bedankt. www.nanosoc.be