‘Nog lang niet achter de geraniums’ Bunnik, 26 juni 2013 Paul Schnabel Universiteit Utrecht

9 september 2010 Sociaal en Cultureel Planbureau

ZO BEGON HET … ‘Trekken van Drees’ Strijd om het staatspensioen Angst voor de oude dag: - Armoede - Afhankelijkheid - Aftakeling Sociaal en Cultureel Planbureau

Zo werd het : al meer dan 50 jaar AOW 9 september 2010 Zo werd het : al meer dan 50 jaar AOW 1947 – noodwet Drees (max. €35,- p.m.) 1957 – 0,7 miljoen 65+ , echt AOW (€ 50.- per maand) 1974 – minimumloon 2013 – 3,1 miljoen 65+ (€1000 p.m. alleenstaanden, € 1600,- echtpaar) Sociaal en Cultureel Planbureau

AOW 2012 AOW-gerechtigd - 3 miljoen In Nederland - 2,7 miljoen 9 september 2010 AOW 2012 AOW-gerechtigd - 3 miljoen In Nederland - 2,7 miljoen Niet volledige AOW - 0,26 mijoen In het buitenland - 0,3 miljoen Niet volledige AOW - 0,28 miljoen 2006 – 2,6 miljoen AOW (2,2 volledig) Sociaal en Cultureel Planbureau

Pensioen 2012 Pensioengangers 230.000 nieuwe AOW Gemiddelde leeftijd 63,6 jaar Zeven van de tien werknemers voor 65 jaar met pensioen (Vendrik-regeling) Steeds meer 50-65 jarigen die willen doorwerken tot 65 jr. 2005 – 22% 2008 – 36% Prepensioen/vut nog meer dan 500.000 Sociaal en Cultureel Planbureau

Inkomen 65+ Nederland AOW (+ bijstand) 25-30 miljard euro Aanvullend pensioen 25-30 “ “ Vermogen/arbeid >5-10 “ “ Gemiddeld per hh. 32.000 euro - laag inkomen, alleenst. – 11% - laag inkomen, echtpaar – 3% BNP 2012 600 miljard Pensioenvermogen tweede pijler 850 miljard Pensioenvermogen derde pijler 400 miljard 6 september 2012

Rondkomen van het inkomen 65+ (zeer) gemakkelijk: 1991 - 41%, 2011 – 65% (zeer) moeilijk: 1991 - 10%, 2011 - 9% 45/64 jr (zeer) gemakkelijk: 1991 – 49%, 2011 – 59% (zeer) moeilijk : 1991 – 12%, 2011 - 16% Met 64jr. onder de lage inkomensgrens 10%, met 66 jr. 3% Met 64jr. langdurig onder de lage inkomensgrens 5%, met 66jr. 1% Sociaal en Cultureel Planbureau

De inkomenspositie van de gemiddelde oudere Figuur: Gestandaardiseerd besteedbaar inkomen van huishoudens naar leeftijd kostwinnaar Het inkomen in de groep 65-70 jarigen stijgt tot boven het gemiddeld besteedbaar inkomen van alle huishoudens jonger dan 65 jaar. De laagste inkomensgroepen blijven achter. 6 september 2012

Vermogens en huishoudens, 2009 Eigen huis Effecten Hypotheek 25-50 jr 61% 23% 57% (180) 50-65 jr. 65% 28% 54% (111) 65-75 jr 54% 25% 34% (68) 75 plus 37% 20% 13% (46) 94.000 miljonairshuishoudens (1,3%) 30% 60-70, 18% 70+ (CBS) Sociaal en Cultureel Planbureau

Inkomen onder armoedegrens, 2011 Totaal Nederland 6,9% 65plus – alleenstaand 4,9% 65plus - paar 2,1% Ouderen totaal 3,1% Kinderen totaal 11,1% Volwassenen totaal 7,1% ARMOEDE MEER UIT WINST DAN UIT LOON, MEER UIT UITKERING DAN UIT PENSIOEN Sociaal en Cultureel Planbureau

Welvaart en welzijn van de 65+ 65-75 jr. - 900.000 hh. - € 23.700 - € 278.000 75 + - 814.000 hh. - € 21.000 - € 218.000 50% gepensioneerden vermogen boven € 100.000,- 41% eigen huis + gemiddeld 80.000 euro kapitaal (Erg) gelukkig – 65-74 jr 87%, 75+ 77% (NL. alle leeftijden: 81% (erg) gelukkig) Sociaal en Cultureel Planbureau

Miljonairshuishoudens in Nederland - 83.000 - 222,5 miljard 2011- 92.000 - 286,4 miljard Gemiddeld 3 miljoen (3% meer dan 10 miljoen, 0,5 % meer dan 50 miljoen) – samen 39% Nederlandse particuliere vermogen Bezittingen miljonairs - 303 miljard, 33 miljard schulden Bezittingen niet-miljonairs – 468 miljard, 53 miljard schulden NB Gemiddeld jaarloon werknemer 31.500 euro 1/3 tussen 30/60.000 euro, 1/50 meer dan 100.000 euro, 1/400 meer dan 200.000 euro, 1/2500 meer dan 400.000 euro Sociaal en Cultureel Planbureau

Verhoging pensioenleeftijd – wat betekent dat voor u? 2010 2011 2012 Langer werken voor zelfde pensioen 38% 46% 55% Niet langer werken, zelf bijsparen 13 20 19 Niet langer werken, minder pensioen 26 18 17 Anders 8 16 9 (MR 2012) Sociaal en Cultureel Planbureau

Denkt u dat uw toekomstige pensioen zal worden verlaagd? 2010 2011 2012 Zeker wel 10% 15% 30% Waarschijnlijk wel 25 41 42 Misschien 27 22 17 Waarschijnlijk niet 26 14 8 Zeker niet 12 4 Weet niet 7 5 (MR 2012) Sociaal en Cultureel Planbureau

Generatieconflict? Tussen welke generaties? Tussen grootouders/ouders/kinderen? Ouders en grootouders zeer solidair en genereus ten opzichte van de (klein)kinderen Opvallende toename gevoel van ongerechtvaardigdheid successiebelasting Openlijke belangstelling belastingontwijking/beperking eigen bijdrage in de zorg door vermogensoverdracht . Na de klassen-en standenstrijd, de man-vrouw en jong-oud tegenstelling nu het generatieconflict? Sociaal en Cultureel Planbureau

Ouderen zorgen voor jongeren 30% klusjes in huis 20% helpt in huishouden 22% steunt financieel (kinderen naar ouders 1%) 48% past op kleinkinderen 60/69 jr.  > 60% vrijwilligerswerk 6 september 2012

Veel ouders geven volwassen kinderen geld Niet 59% Lening 7% Zo nu en dan wat lenen 11% Onregelmatig wat geven 14% Wanneer het nodig is 14% Regelmatig vast bedrag 2% Eenmalig groot bedrag 5% Geld voor bepaalde zaken 10% Anders 5% TUSSEN 2010 EN 2013 IS DE TENDENS WEL DALEND! Sociaal en Cultureel Planbureau

Arbeidsparticipatie van ouderen Mannen 60/65jr: verdubbeling 1996/2008: 36% Vrouwen verdriedubbeling 17% Mannen 65/70 jr. - 2008 - 9%, vrouwen 3% In totaal nu meer dan 140.000 aan het werk Maar: nog altijd geen ‘Wet werken na AOW’ Voorstel: loondoorbetaling ziekte 6 weken, opzegtermijn contract 1 maand, minimumloon, onbeperkte herhaling tijdelijke contracten, bij bedrijfskrimp eerst ontslag 65plus Sociaal en Cultureel Planbureau

Verschil met vroeger Meer mensen worden oud 1957 – 700.000 65+ (6%) 1957 – 700.000 65+ (6%) 2010 – 2.600.000 65+ (15%) 2020 – 3.600.000 65+ (20%) 2040 – 4.500.000 65+ (25%) Meer mensen worden heel oud 1957 – levensverwachting 65+ M. 14,2 V. 16,7 2007 M. 17,0 V. 20,5 Sociaal en Cultureel Planbureau

Snel groeiende levensverwachting Figuur: Resterende levensverwachting bij 65 jaar 6 september 2012

Stijging levensverwachting Nu 0,3 jr. extra per jaar Tot 1960/1970 – ¾ winst door voorkomen infectieziekten (public health; vaccinatie) Na 1945 2 jaar (minder hart/vaat) 1,4 jaar (infectieziekten) 0,85 jaar (borstkanker/V) 0,3 jaar (dikke darm/M) Na 2000 Longkanker (M) Medische technologie 6 september 2012

De vitale ouderen (geen beperkingen) 55 – 74 jaar: - 10% eigen recreatieverblijf (huis, boot, stacaravan) - 28% wekelijks verenigingsactiviteit - 72% ieder jaar vakantie(s) - 64% één auto, 17% twee 38% 65-75jr. 40 wk.per jaar actief met sport 89% tevreden met relaties, 37% biedt informele hulp 60% 65-75 jr actief op internet (2011) 86% wekelijks familiecontact,69% met vrienden Sociaal en Cultureel Planbureau

De ouder wordende ouderen 75 + 49% woont alleen 25% (tamelijk) bang voor beroving 3 % bezit recreatieverblijf 29% jaarlijks vakantie(s) 36% auto 0,7 uur sport per week, 15% nog minstens 40 weken per jaar sportief actief 23 uur tv per week 92% wekelijks familiecontact, 69% met vrienden, 70% met buren 87%tevreden met relaties, 17% geeft hulp Sociaal en Cultureel Planbureau

Huishoudens 65 + 2,6 miljoen personen 0,76 miljoen 2 persoonshuishoudens 1 miljoen eenpersoonshuishouden 1-2% woont samen met volwassen kind(eren) Sociaal en Cultureel Planbureau

Ouderen en wonen Bij voorkeur zo lang mogelijk zelfstandig en ook zo 'gewoon' mogelijk in de vertrouwde omgeving Bij 50+ weinig verhuisbewegingen Ongeveer 500.000 ouderenwoningen 90.000 plaatsen in verzorgingshuizen, afnemend 60.000 plaatsen in verpleeghuizen, stabiel * gemiddelde leeftijd bewoners 83-85 jaar Sociaal en Cultureel Planbureau

Toekomstige zorguitgaven 2010-2040 2040 (trend) 2040 (supertrend) Levensverwachting M. 78,8 82,7 87,8 Levensverwachting V. 85,7 89,6 % BBP 13,2% 22% 31% % Gezinsinkomen (tweeverd., 1 ½ modaal) 23,5% 35% 46% Werkgelegenheid personen 12,8% 29% 6 september 2012

Gezondheidszorg is steeds meer ouderenzorg Cure + care – 65+ - 16% bevolking, 40% kosten AWBZ ouderenzorg: 15 miljard euro 1,5% 85+ - 12,5% kosten zorg 100 plus : 1700 mensen, 20 miljoen pensioen, 90 miljoen zorgkosten Toekomst minder AWBZ – meer WMO/ZVW – zwaardere indicatie, later en minder zorg, hogere eigen bijdrage, meer mantelzorg RELATIE PENSIOEN –ZORG –WONEN WORDT STEEDS BELANGRIJKER Sociaal en Cultureel Planbureau

Hoe nu verder met de pensioenen? Verhoging pensioenleeftijd, verlaging pensioenverwachting Nederland nog altijd een van de beste pensioensystemen 'Wat is een goed pensioen?' (Arjan Soede 2012) ‘Gemoedsrust verzorgingsstaat’ – AOW-behouden! Steeds meer dubbelpensioenhuishoudens Toekomst meer ZZP, meer arme ouderen? Minder tweede, meer derde pijler (differentiatie) Omkeerhypotheek voor zorg en inkomen Solidariteit niet (helemaal) opgeven Sociaal en Cultureel Planbureau

Waarom als oudere actiever blijven Ouderen zijn nu fysiek, mentaal en sociaal jonger dan vroeger Het meeste werk is niet meer lichamelijk zwaar belastend De generatieverschillen zijn sociaal minder dwingend dan vroeger De samenleving heeft de kennis, ervaring, tijd, routine, inzet en creativiteit van ouderen nodig Ook voor ouderen is de welvaart niet meer ‘verzekerd’ 65 jaar is geen ‘natuurlijke’ grens Mensen zijn graag voor anderen nodig Altijd bij elkaar is voor veel relaties te zwaar Wat niet gebruikt wordt, raakt in verval en verdwijnt Sociaal en Cultureel Planbureau

Sociaal en Cultureel Planbureau