Psychische problemen en stoornissen op oudere leeftijd Dr. An Haekens P.K. Broeders Alexianen, Tienen

Meeste ouderen beoordelen hun kwaliteit van leven als positief Toch komen er op oudere leeftijd veel psychische problemen voor

Inleiding: psychische moeilijkheden bij ouderen aanpassingsstoornis rouw – bemoeilijkte rouw stemmingsstoornis: depressie -manie geheugenstoornissen psychotische stoornissen delier afhankelijkheidsproblemen (alcohol, medicatie) angststoornissen .....

I. Rouw bij ouderen

Op oudere leeftijd: veel verlies… Verlies van geliefden Verlies van lichamelijke mogelijkheden Verlies van sociale status Verlies van financiële status Verlies van cognitieve functies Verlies van relationeel netwerk …..

Normale rouw Geheel van reacties dat optreedt na verlies van een persoon met wie een betekenisvolle relatie bestond. Rouw is de prijs die we betalen voor een band die we zijn aangegaan Vroeger: de fase – modellen; nu spreekt met eerder over ‘taken’ Grenzen aan wat normale rouw is, zijn verbreed Soms spectaculaire reacties: zijn te begrijpen wanneer men weet dat vele oudere paren met elkaar bespreken in welke volgorde ze het best kunnen overlijden

Rouw bij ouderen: moeilijkheden De omgeving is te weinig geïnteresseerd in het verdriet van de oudere of gaat er soms van uit dat de oudere gewend is aan ‘verlies’. Er heerst met andere woorden een zekere banaliserende attitude vanuit de omgeving ten opzichte van rouw bij ouderen, Negatieve gevoelens ten aanzien van de overledene kunnen soms moeilijk aan bod komen.

Rouw bij ouderen: moeilijkheden De omgeving is er zich vaak niet bewust van dat een ernstig verlies een grote impact kan hebben op de psychische en fysieke gezondheid van de ouderen Toename in medicatiegebruik Soms mijdt de omgeving ook de rouwende Relationele competentie! Door gevoelens van depressiviteit, schaamte, en jaloezie wordt de sociale isolatie en ook de eenzaamheid groter

Anticiperend rouwen Min of meer dezelfde componenten Toch enkele essentiële verschillen Betekenisvolle persoon is er nog; het samenleven wordt stressvol Ambivalentie Persoon wordt door de omgeving niet ervaren als een rouwende Geen maatschappelijke gewoontes of rituelen Kan soms jaren duren Kan soms moeilijker zijn dan na het overlijden

Rouwen van dierbaren van dementerenden: te vergelijken met nabestaanden van langdurige vermissing (B. Miesen) Bij een vermissing is de geliefde niet meer lijfelijk aanwezig maar het is onzeker of hij er niet meer is. Bij dementie blijft de dierbare lijfelijk aanwezig maar het is duidelijk dat hij langzaam weggaat; het is onzeker of hij er nog is. Er is dus sprake van een omgekeerde vermissing. Dat wil zeggen dat het rouwproces van de familie in principe lang stagneert. En dat is uiterst moeilijk te dragen….

Rouwen: besluit Even ernstig te nemen als op jongere leeftijd Erover spreken. Opletten met elkaar te sparen Niet beschaamd zijn voor emoties zoals schuld, jaloezie, agressie, opluchting… Opletten voor sociale isolatie Contacten onderhouden Opletten met medicatiegebruik

II. Dementie

Dementie: inleiding Goedaardige ouderdomsvergeetachtigheid Minimale cognitieve stoornissen (MCI) in schemerzone tussen normale veroudering en dementie geheugenklachten geuit door de patiënt, familie of arts normale dagelijkse activiteiten, maar problemen met complexere dagelijkse activiteiten beperkte evolutie naar dementie?

Dementie: criteria geheugenstoornissen: verminderd vermogen nieuwe informatie te leren of zich eerder geleerde informatie te herinneren een (of meer) van de volgende cognitieve stoornissen afasie: taalstoornis agnosie: onvermogen om dingen te herkennen of thuis te brengen apraxie: verminderd vermogen motorische handelingen uit te voeren stoornis in de uitvoerende functies: plannen maken, organiseren, opeenvolgend handelen

beperking in het sociaal of beroepsmatig functioneren en achteruitgang ten opzichte van het vroegere niveau van functioneren geleidelijk begin en een progressieve cognitieve achteruitgang

Een verhaal… zelfstandige, 58 jaar consulteert omwille van concentratiestoornissen neurologisch OZ: weinig bijzonderheden, verwezen naar psychiater owv depressie moeite om terug te betalen in winkel onzeker toenemende problemen op ‘ t werk

aanvankelijk besef van falen stilaan verminderd ziektebesef toenemende woordvindingsmoeilijkheden uiteindelijk werk stop vroeger bijzonder technisch aangelegd (hifi, tv) ; verdwijnt stilaan speelde piano: wordt onmogelijk enkel naar muziek luisteren

stilaan hulp nodig bij aankleden spreken erg verarmd toenemende gangmoeilijkheden fietsen lukt niet meer Meer en meer zorgbehoevend

Alzheimer dementie aanvankelijk: nieuwe info wordt moeizamer opgeslagen in het geheugen. moeilijkheden met onthouden van namen, problemen met terugvinden van sleutels, portefeuille, bril lange termijn geheugen blijft aanvankelijk relatief gespaard persoonlijkheidsveranderingen nerveus, paniekerig, opvliegend

vervolgens: moeilijkheden met probleemoplossend vermogen (financiële toestand) en ADL-functies verminderen (vooral ingewikkelde routineactiviteiten) taalproblemen (bv woordvindingsmoeilijkheden) desoriëntatie in tijd en ruimte

veranderingen in emotioneel functioneren (angst, depressieve reacties,achterdocht) toenemende stoornissen in het lange termijn geheugen toenemende praxisstoornissen geheugenstoornissen nemen toe ADL-functies nemen af laatste stadium: patiënt is niet meer in staat te communiceren of een doelgerichte activiteit uit te voeren

Andere psychische en / of gedragsstoornissen veranderingen in stemming en affect minstens 50% van dementerenden maakt een depressie door bijna alle dementerenden vertonen op bepaalde ogenblikken depressieve symptomen Angst en paniek

wanen – misidentificatie hallucinaties gedragsstoornissen agressie, agitatie, rusteloosheid, ronddolen.. slaap en eetproblemen wanen – misidentificatie zichzelf, anderen, op TV, in huis hallucinaties meestal visuele hallucinaties (zien van mensen in huis die er niet zijn)

Andere vormen van dementie Vasculaire dementie (en mengvormen) Lewy Body dementie Frontotemporale dementie Dementie bij de ziekte van Parkinson Creutzfeldt –Jacob (prion: infectieus eiwitachtig deeltje) Dementie bij de ziekte van Huntington

Wat met het ziektebesef? wisselend

‘Fasen’ Het bedreigde ik Het verdwaalde ik Het verborgen ik Het verzonken ik

Diagnose Diagnostiek van de aandoening Zorgdiagnostiek

Behandeling Medicatie Omkadering en benadering Aricept, Exelon, Reminyl Ebixa Omkadering en benadering

III. Depressie bij ouderen

Casus 76-jarige man, voormalig belastingsinspecteur omschreven als zeer perfectionistisch moedeloos, sombere stemming vermagering, angst voor ernstige ziekte gedachten van uitzichtloosheid, hopeloosheid doodsgedachten, passieve doodswens toenemende onrust, onhoudbaar thuis

opname: patiënt trekt zich terug op de kamer zakdoek voor de mond; vrees om anderen te ‘besmetten’; is ervan overtuigd aan een besmettelijke aandoening te lijden “heel het ziekenhuis zal door mijn fout ten onder gaan” lijdensdruk +++ “ze komen mij halen”, wanneer hij een helicopter hoort overvliegen; “ik moet naar de gevangenis, mijn verdiende loon...”

Depressie bij ouderen Voorkomen: Alle depressieve syndromen: 15% Meer in rusthuizen: 20-30% Ernstige aandoening – grote impact op lichamelijke gezondheid (verhoogde mortaliteit) Depressie bij ouderen wordt vaak miskend Vooroordelen: « depressieve gevoelens horen nu eenmaal bij de oude dag» Vooroordeel: « depressie bij ouderen is niet behandelbaar »

Depressie bij ouderen Ouderen: verbergen gevoelens Schaamte – teken van zwakte Problemen ‘vertalen’ in lichamelijke klachten Proberen probleem zelf op te lossen met alcohol of medicatie Depressie presenteert zich op atypische wijze Depressie gaat vaak samen met dementie – overlap in symptomen Depressie is vaak geassocieerd met lichamelijke aandoeningen

Klassiek depressief syndroom Stemming – affect Klimaat -weer - Gevoel van niet meer te kunnen voortbewegen – geen drive meer - Anhedonie: gebrek aan lustbeleving - Anesthesie: gebrek aan voeling met het leven en de wereld (pijnlijke anaesthesie)

Klassieke depressie Negatief zelfbeeld Negatief beeld op de wereld Negatief beeld op de toekomst Negatief beeld op het verleden : één en al gemiste mogelijkheden Doodsgedachten - doodswens

Klassieke depressie Depressie gaat ook vaak gepaard met lichamelijke problemen Eetlust Obstipatie Dagschommeling Libidovermindering Slaapstoornissen Inwendige onrust of remming Zelfverwijten, gevoelens van minder-waardigheid Moeheid of energieverlies Concentratie en geheugenstoornissen

Depressie waarbij vooral lichamelijke klachten op de voorgrond staan moeheid, zwaktegevoel allerlei pijnen, rugpijn pijn in de borststreek kortademigheid hartkloppingen buikpijn / constipatieklachten hoofdpijn, duizeligheid enz.

Depressie waarbij geheugenklachten op de voorgrond staan Soms moeilijk onderscheid tussen een depressie en een dementie Depressie kan gepaard gaan met geheugenstoornissen – indruk van dementieel syndroom Overlap in symptomatologie Derpessie bij dementie (tpsychiatrie) bij 50% depressieve symptomen

Behandeling van depressie bij ouderen Behandelbaar ! Medicatie + Psychotherapie Langere ‘latentietijd’ voor antidepressiva Aandacht voor “mineure” depressies !

Risicofactoren Rouwproblematiek Kwaliteit sociaal netwerk Verlies aan financiële en sociale status Belastende zorgfuncties Chronische ziekte Achteruitgang cognitieve functies Persoonlijkheid? bepaalde ‘karaktertypes’ lopen een hoger risico

Risicogroepen Oudere, alleenstaande vrouwen met gering inkomen Oudere weduwen en weduwnaars Ouderen met ernstige somatische ziekte gecombineerd met een geringe financiële draagkracht en beperkt sociaal netwerk Ouderen die in een rusthuis worden opgenomen Mantelzorgers (ook nadat familielid in een rusthuis is opgenomen)

Zelfdoding bij ouderen Belangrijk maatschappelijk probleem Tot voor kort weinig aandacht voor suïcide bij ouderen – Piek in categorie 80-84 jaar Zo oudere depressief: 4 maal meer kans op suicide Verhouding tussen TS en gelukte suïcides is bij ouderen veel lager dan bij jongeren: 4/1 –20/1

Leeftijdsspecifieke sterftecijfers voor suïcide (per 100. 000 inw Leeftijdsspecifieke sterftecijfers voor suïcide (per 100.000 inw.) mannen en vrouwen, Vlaams Gewest, 2004 bron: Sterftecertificaten alle overlijdens , Vlaams Gewest, 2004

Zelfdoding is meestal gerelateerd aan een psychiatrische aandoening Depressie Alcoholmisbruik Schizofrenie en andere psychotische stoornissen Preventie

IV. Alcoholafhankelijkheid op oudere leeftijd

Alcohol op oudere leeftijd Alcoholproblemen bij ouderen worden vaak niet gedetecteerd Zeer uiteenlopende bevindingen: 5 tot 16% (algemene populatie ouderen)

Belgische cijfers Nationale gezondheidsenquête (bevolkingsonderzoek) De alcoholconsumptie neemt toe tot de leeftijd van 45-54 jaar en daalt op latere leeftijd (in 2004) Op oudere leeftijd: 1997 - 2004: toename in de alcoholconsumptie Het dagelijks alcoholgebruik stijgt met de leeftijd en bereikt een piek op de leeftijd 55 tot 74 jaar. 75-plussers: dagelijks alcoholgebruik fel toegenomen (overige leeftijdsgroepen: daling)

Epidemiologie Meta-analyse van Lakhani (1997): 5.1% van zelfstandig wonende ouderen tussen 45-70jaar met alcoholprobleem Mirand & Welde (1996): 6419 60plussers: 6% (meer dan 2E/d) Schultz (2002): 65+: 15% tot risicogroep (DSM-IV) Britse Alcohol Concern (2002):1 miljoen 65plussers drinken te veel; aandeel van vrouwen steeg op 10j met 75%, van mannen met 31%

Drinkpatroon

Toekomstige ouderen: meer alcoholgebruik?

Problematisch alcoholgebruik in de bevolking (CAGE-vragenlijst) -Hebt U ooit de behoefte gevoeld om het drinken te verminderen? -Hebt U zich ooit geërgerd aan de kritiek op uw drankgebruik? -Voelt u zich wel eens schuldig mbt uw drankgebruik? -Gebruikt u ‘s morgens wel eens een borrel om op gang te komen? Als 2 van de 4 vragen positief beantwoord worden is er een aanwijzing voor riskante gewoonte

Late onset drinkers Ingrijpende levensgebeurtenissen (life events (verlies van partner, naderende dood, vereenzaming, relatieproblemen, ouderdomskwalen, pensionering) Personen die vroeger alcohol gebruikten als reactie op stressvolle omstandigheden, zonder probleemgebruik, hebben op latere leeftijd hogere kans om verslaafd te geraken. Zij hebben geleerd dat alcohol tijdelijk onlust door lust vervangt.

Late onset drinkers Sociaal netwerk Eenzaamheid Wegvallen van werkgerelateerde structuur en verantwoordelijkheid kan maken dat men meer gaat drinken Gezondheidstoestand: slechter dan niet-drinkers Relatief meer vrouwen Hurt, 1998: Alcoholism in elderly prsons: medical aspects en prognosis of 216 inpatients, Mayo clinic proc 63,753-760

Verhoogt het ouder worden de gevoeligheid voor alcohol? Ouderen bereiken een hogere concentratie alcohol in het bloed dan jongeren wanneer ze dezelfde dosis alcohol innemen Dit komt door een leeftijd-gerelateerde afname in lichaamsvocht. Met het ouder worden treedt er immers een herverdeling van de vet - en waterweefsels op. De distributie van alcohol vindt enkel plaats in het waterweefsel en dus daalt het distributievolume van alcohol. Na inname van dezelfde hoeveelheid alcohol zullen de alcoholconcentraties in de organen van ouderen hoger zijn dan bij jongeren (en bij vrouwen hoger dan mannen).

Ouderen zijn dus gevoeliger voor intoxicatie en andere effecten van alcohol. Tolerantie voor alcohol neemt af met ouder worden. Ouderen kunnen al last krijgen van bepaalde effecten van alcohol (bv coördinatiestoornissen) bij een lagere dosis dan jongeren. Bij jongeren neemt overigens de tolerantie toe met de toename van het alcoholgebruik. Men kan maw stellen dat ouderen op zeker ogenblik last beginnen krijgen van de schadelijke effecten van alcohol terwijl hun drinkpatroon eigenlijk niet veranderd is.

Gevolgen en verwikkelingen Cardiovasculair Ademhalingsstelsel Autonoom zenuwstelsel Verstorend effect op de slaap 5. Andere somatische effecten Gastritis, ulcus, leversteatose, cirrose, slokdarmvarices, pancreatitis, polyneuropathie, myopathie, cerebellaire degeneratie, epileptische insulten,…..

Gevolgen en verwikkelingen 6. Interacties met farmaca 7. Psychiatrische gevolgen Relatie tussen alcohol en depressie - Oudere alcoholisten zouden drie maal zo veel een depressie ontwikkelen dan 65-plussers zonder alcoholisme - Oudere depressieve patiënten vertonen 3 tot 4 maal een alcoholafhankelijkheid in vergelijking met niet-depressieve patiënten - Alcohol en suïcide 8. Alcohol en de hersenen Grote variabiliteit in effecten van alcohol op de hersenen Voorbeelden (anesthetica, AB, anticoagulantia, antidepressiva, antidiabetica, antihistaminaca, antispychotica, anti-epileptica, sedativa, etc) Manier van interactie Acute dosis alcohol: het metabolisme van het medicament wordt vertraagd door competitie van alkohol en GM voor dezelfde set van enzymes; dus meer kans op schadelijke neveneffecten Chronische alkoholinname: activeert GM-metaboliserende enzymes dus verlaagt de beschikbaarheid van GM Enzymes die door chronisch alcoholinname geactiveerd worden kunnen sommigen medicamenten transformeren in toxische stoffen die de lever of andere organen kunnen beschadigen Alcohol kan het inhiberende effct van sedativa of narcotica vergroten thv de hersenen Sommigen GM beïnvloeden het metabolisme van alcohol met mogelijke nevenweffecten van de alcoholinname

Ouderen en alcohol: besluit Bij het adviezen geven aan ouderen (ivm hypertensie, ulcera, etc.) zou tevens moeten gemeld worden dat de symptomen kunnen verergeren met het drinken, en dat medicatie gemengd met alcohol gevaarlijk of zelfs fataal kan zijn. Oppassen met het advies dat twee glaasjes per dag geen kwaad kan en zelfs goed zou zijn voor de gezondheid!

Ouderen en alcohol: besluit Hulp zoeken of proberen te verwijzen zo er een alcoholprobleem. Ook op oudere leeftijd is een behandeling voor een alcoholprobleem zinvol.

Tien tips om lichamelijk en geestelijk oud te worden tip 1. Doelen stellen tip 2. Bewaar uw gevoel voor humor en wees niet lang boos tip 3. Zorg voor voldoende beweging tip 4. Zorg voor voldoende slaap tip 5. Probeer te leren van verliezen, teleurstellingen en tegenslagen

Tien tips om lichamelijk en geestelijk oud te worden tip 6. Koester vriendschappen en onderhoud uw contacten tip 7. Denk regelmatig aan alles waar u dankbaar voor of trots op bent tip 8. Streef ernaar om te zorgen voor mensen of dieren tip 9. Wees matig met eten en eet minstens tweemaal per week vis tip 10. Geniet van de kleine dingen van het leven