Presentatie 27 november 2017 Ontwikkeling adaptief programmeren in het fysiek-ruimtelijk domein KiM: Johan Visser en Taede Tillema Opdrachtgever: Martje Storm-DGRW Adaptief als onderdeel van Meer Bereiken (samen, breder en maatwerk) Niet los in samenhang oppakken Maar ook niet te verwarren

Adaptief Adaptatie = vermogen om aan te passen (uit evolutietheorie) 2-1-2019

1 Wat is adaptief programmeren adaptief = Slim omgaan met onzekerheden en kansen, door deze te onderkennen en transparant mee te nemen in besluitvorming met als resultaat het beste besluit op het juiste moment Programmeren= in de tijd plannen van inhoudelijke keuzen afspraken over wanneer te besluiten en ‘wanneer en hoe bij te sturen’ Vandaar dat bij adaptief programmeren wordt gesproken van kantelpunten en ontwikkelpaden Betekent: monitoren, afspraken & beslismomenten Het adaptief programmeren voor het toepassen binnen het MIRT is uitgewerkt door Blueconomy (2014) en het KiM (2013). Volgens Blueconomy (2014) is adaptief programmeren niets anders dan het slim omgaan met onzekerheden en kansen, door deze te onderkennen en transparant mee te nemen in de besluitvorming met als resultaat het beste besluit op het juiste moment.   De term ´programmeren´ wordt gehanteerd omdat het naast het maken van inhoudelijke keuzen gaat om het in de tijd plannen van deze inhoudelijke keuzen. Er dienen afspraken te worden gemaakt over wanneer te besluiten en na een besluit ‘wanneer en hoe bij te sturen’ in geval van gebeurtenissen zich optreden en dat zonodig voorbereidingen worden getroffen om bijsturen in een later stadium mogelijk te maken. Vandaar dat bij adaptief programmeren wordt gesproken van kantelpunten en ontwikkelpaden. Een kantelpunt is een grens of knikpunt in een ontwikkeling die het moment van besluitvorming of een afgesproken bijsturing aangeeft. Het kan zijn: een fysieke beperking zoals het bereiken van een milieugrens; een gekozen grens: bijvoorbeeld nadat 25.000 woningen in Almere zijn gebouwd start vervolgonderzoek naar een IJmeerverbinding (RRAAM); een scenariogrens: bijvoorbeeld de energietransitie of de transitie naar de zelfrijdende auto. Een ontwikkelpad  verbindt korte, middellange en lange termijn maatregelen aan de lange termijn opgaven en ambities en zet deze uit in de tijd met de bijbehorende kantelpunten en beslismomenten. De kantelpunten vormen onderdeel van het ontwikkelpad. Een ontwikkelpad bestaat uit: de maatregelen die nodig en of ‘low/no regret’: wat er nu moet gebeuren, op de korte of middellange termijn (robuust ongeacht toekomstige ontwikkelingen en wat er nú moet gebeuren om opties in de toekomst open te houden (bijv. een ruimtelijke reservering) De ontwikkelingsrichtingen op de lange termijn en welke maatregelen (opties) daar wel of niet bij horen, Het bepalen op welk moment een volgende stap noodzakelijk is, Welke ontwikkelingen en indicatoren worden gemonitord om te bepalen wanneer een volgende stap nodig is, Blueconomy (2014) beschrijft de zes basisprincipes van adaptief programmeren.  Martje: hier plaatje of uitleg in het eindverhaal 2-1-2019

Vraag aan het KiM Toepasbare kennis over adaptieve aanpak, m.n. voor het MIRT: Motivatie: voordelen, aandachtspunten en waarom adaptieve aanpak van belang Toepassen: ‘How to’ adaptieve aanpak Rol en instrumenten overheid (IenW) adaptieve aanpak Eindproduct: handzame tekst met toepasbare kennis over adaptieve aanpak 2-1-2019

Adaptief programmeren: al veel over geschreven! Blueconomy (2014) Handreiking Adaptief programmeren. Blueconomy, Utrecht. Haasnoot, Marjolein et al. (2013). Dynamic adaptive policy pathways: A method for crafting robust decisions for a deeply uncertain world. Global Environmental Change, Volume 23, Issue 2 [485–498] Jeuken, A. & Te Linde, A. (2011). Werken met knikpunten en adaptatiepaden. Delft: Deltares. Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (2009) interne nota aan projectdirectie Sneller en Beter “Adaptief vermogen van het nieuwe MIRT-procesontwerp”, dd 17 juni 2009. Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (2013) Stappen naar adaptieve gebiedsagenda’s, Min I en M, Den Haag. Marchau, V.A.W.J., W.E. Walker, G.P van Wee (2010) Dynamic adaptive transport policies for handling deep uncertainty, in: Technical Forecasting & Social Change 77 (2010) 940-950. Elsevier. Morselt, T. (2013) Adaptief programmeren. Een werkwijze om met onzekerheid in de beleidsvorming om te gaan. Blueconomy, Utrecht. Rauws W.S. (2015) Why planning needs complexity. Towards an adaptive approach for guiding urban and peri-urban transformations. PhD Thesis. Rijksuniversiteit Groningen, Groningen. Riet, O. van de, O. Aazami and C.G. van Rhee (2008) Scenario analysis and the adaptive approach: superfluous or underused in transport infrastructure planning? Conference proceedings of the NG/IEEE International conference on infrastructure systems 2008. 10-12 November 2008, Rotterdam, The Netherlands. Stratelligence (2012a) Handreiking Adaptief Deltamanagement. Leiden: Stratelligence. Stratelligence (2012b) Reële optieanalyse. Waardevolle aanvulling op het evaluatieinstrumentarium van het het Ministerie van Infrasructuur en Milieu. Leiden. Stratelligence (2015) Adaptieve Planning Droog. Praktijkcasus A44. Stratelligence, Utrecht. Walker, W.E. et al (2001) Adaptive policies, policy analysis and policy making, European Journal of Operational Research 128 [282-289] 2-1-2019

Stappen naar adaptieve gebiedsagenda’s (KiM, 2013) 2-1-2019

OA Handleiding Blueconomy (2014) 2-1-2019

Aanleiding: adaptief denken is al behoorlijk geïnternaliseerd, maar: Geen eenduidig beeld, vooral verwarring met ambities van vernieuwing MIRT (Breed, Samen, Maatwerk) Diversiteit aan onzekerheden groter dan gedacht Organisatorisch nog niet goed ingebed: instrumentarium (financiën, proces en beleidsinstrumenten) nog niet aangepast Bestuurlijke acceptatie van adaptieve oplossingen 2-1-2019

Doel van adaptief, maar niet heilig Besluiten niet meer ‘in beton gieten’ maar adaptief Doel: gegeven onzekerheden, maatschappelijk betere (effectievere) oplossingen nu en in toekomst Middels: ruimte voor aanpassingen als omstandigheden hierom vragen Wachten en bijstellen kent ook beperkingen Openhouden van opties kan leiden tot meerkosten of gevaar dat besluitvorming in vicieuze cirkel raakt Deze nadelen ook meewegen! kosten kunnen stijgen, gemiste kansen, d.w.z. oplossingen blijken niet meer mogelijk of medebelanghebbenden kunnen afhaken, Adaptief is ook niet gelijk aan flexibiliteit. 1 Voorbeeld zeilen versus marsroute bij militaire oefening. Zeilen is de wind onzekere factor 2 En/of voorbeeld van brug – ophaal brug of vaste brug. Hangt af van type onzekerheden 2-1-2019

Wat is adaptief niet: Wel voorbereid zijn: Wachten tot probleem vanzelf oplost: uitstellen van beslissingen We zien wel, we doen maar wat Tijd vullen tot er wel geld is voor dure oplossingen Onzekerheden verkennen omdat het moet Wel voorbereid zijn: het goed uitzetten wat per fase gebeurt, anticiperen op onzekerheden met kantelpunten e.d. feitelijk weinig onduidelijk over handelingsperspectief! 2-1-2019

2 How to-sectie Kernvragen: 2.1 Wanneer rekening houden met onzekerheden-kernonzekerheden 2.2 Hoe toe te passen 2.3 Waar in het MIRT 2.4 Hoe kennis te spreiden 2 How to-sectie 2-1-2019

1 Welke onzekerheden? 2-1-2019

Hoe om te gaan met deze onzekerheden Onderscheid: Niet te beïnvloeden (exogene) onzekerheden: basis voor Adaptief inzicht verwerven in relevante (toekomst)onzekerheden en de risico´s: bandbreedtes, gevoeligheidsanalyses Te beïnvloeden onzekerheden: bepalen en adresseren: bestuurlijke onzekerheden: bestuurlijk afstemmen kennisonzekerheden: kennisontwikkeling financiële onzekerheden: via financiële afspraken en budgetten 2-1-2019

Afspraak: wanneer adaptief programmeren Bij specifieke kernonzekerheden exogene onzekerheden, oftewel onzekerheden waar men zelf geen of nauwelijks invloed op heeft om ze te doen verminderen of wegnemen, zoals toekomstonzekerheden die een significante invloed kunnen hebben op de te maken keuze(-n) Algemeen: als de uitvoering pas op termijn is gerealiseerd of op lange termijn is gepland, bijvoorbeeld meer dan 10 jaar 2-1-2019

2 Hoe toe te passen: in drie stappen! Keuze wel of geen adaptieve aanpak? Zijn er kernonzekerheden: exogene kernonzekerheden en hun impact Vaststellen hoe om te gaan met te beïnvloeden onzekerheden en te adresseren Inbedden bestuurlijk/organisatorisch Bestuurlijke commitment Beleidskader met ambities en opgaven Brede scope of oplossingsruimte Afweegkader maken dat aansluit bij adaptief programmeren Het opzetten van het monitoren van ontwikkelingen Adaptief vormgeven van oplossing Bepalen van kantelpunten Vaststellen van ontwikkelpaden Verkennen van timing Maken van bestuurlijke afspraken 2-1-2019

3 Waar in het MIRT? MIRT kent meerdere planvormen: Gebiedsagenda: ambities en opgaven MIRT-verkenning: Programma: coordinatie van meerdere acties en projecten 2-1-2019

3.1 Gebiedsagenda: tijdshorizon en samenhang Niveau: ambities en opgaven Cyclisch en globaal Leidend tot agenda Korte termijn Middellange termijn Lange termijn Monitoren en bijsturen via programma´s 2-1-2019

3.2 MIRT-verkenning: van breed verkennen naar adaptieve voorkeursbeslissing Scope voldoende breed gedefinieerd zijn hoe integraal moeten oplossingen worden verkend hoe breed is de oplossingsruimte Fasegewijs trechteren via beslismomenten 2-1-2019

Adaptief voorkeursbeslissing flexibel/robuust voorkeursalternatief Met opties: faseren, aanpassen, aanvullen of uitbreiden Flankerende maatregelen Timing: koppeling aan kantelpunten, die worden gemonitord Bijpassende beslismomenten voor adaptieve maatregelen 2-1-2019

Overige planvormen Programma’s Nog veel onduidelijk, vooral coördinerende rol mbt projecten en acties binnen gebied of thema Juiste niveau voor monitoring van ontwikkelingen en het naleven afspraken Planuitwerking Komen tot tracébesluit Vooral juridisch, wordt opgepakt door RWS Programma´s –koppelng opgaven aan projecten: niveau van monitoren en bijsturen Planuitwerking - scope strakker maar wel tijd om afspraken om te maken over aanvullende maatregelen 2-1-2019

4 Kennisspreiden: competenties ontwikkelen KIM-rapport = geen handleiding Geen regels hoe adaptief toe te passen past niet bij dit gedachtegoed Het is in praktijk maatwerk: wel voorbeelden: good/bad practices Website Leerplatform Meer Bereiken (https://www.leerplatformmirt.nl) Verdiepende workshops Adaptief Programmeren 2-1-2019

2-1-2019