Erik Mathijs, KU Leuven Frank Nevens, VITO Philippe Vandenbroeck, shiftN

Ter inspiratie…

1. Het kader : waarom systeemanalyse

1. Het kader : waarom systeemanalyse 2. Systeemanalyse: de werkwijze

1. Het kader : waarom systeemanalyse 2. Systeemanalyse: de werkwijze 3. Landschapsontwikkelingen

1. Het kader : waarom systeemanalyse 2. Systeemanalyse: de werkwijze 3. Landschapsontwikkelingen 4. Regime: het huidige dominante systeem

1. Het kader : waarom systeemanalyse 2. Systeemanalyse: de werkwijze 3. Landschapsontwikkelingen 4. Regime: het huidige dominante systeem 5. Niches: nieuwe systeemconfiguraties

1. Het kader : waarom systeemanalyse 2. Systeemanalyse: de werkwijze 3. Landschapsontwikkelingen 4. Regime: het huidige dominante systeem 5. Niches: nieuwe systeemconfiguraties 6. Conclusies en verdere stappen

Symptomen van onduurzaamheid 1. Het kader : waarom systeemanalyse complex persistent verweven vicieus niet-lineair Symptomen van onduurzaamheid

complex persistent verweven vicieus niet-lineair 1. Het kader : waarom systeemanalyse complex persistent verweven vicieus niet-lineair ‘wicked’ Technologie alleen zal niet volstaan Remediërende deeloplossingen optimaliseren, het dominante denken en doen blijven Meer ingrijpende verandering is nodig

complex persistent verweven vicieus niet-lineair 1. Het kader : waarom systeemanalyse complex persistent verweven vicieus niet-lineair Nood aan meer systeem denken handelen innovatie , “A system is an interconnected set of elements that is coherently organized in a way that achieves something” Donella Meadows, 2009

1. Het kader : waarom systeemanalyse “Ingrijpende verandering in maatschappelijke systemen; verandering in cultuur, structuur en werkwijzen” = ‘Transitie’ Rotmans, 2003 Nood aan meer systeem denken handelen innovatie , Technologie alleen zal niet volstaan Remediërende deeloplossingen optimaliseren, het dominante denken en doen blijven Meer ingrijpende verandering is nodig

1. Het kader : waarom systeemanalyse “Ingrijpende verandering in maatschappelijke systemen; verandering in cultuur, structuur en werkwijzen” = ‘Transitie’

aantoonbaar meetbaar ‘rationeel’ fysiek statistiek modellen 2. Systeemanalyse: de werkwijze HARD aantoonbaar meetbaar ‘rationeel’ fysiek statistiek modellen wetenschappelijk

zacht standpunten waarnemers perceptie wereldbeelden ... 2. Systeemanalyse: de werkwijze zacht standpunten waarnemers perceptie wereldbeelden ...

2. Systeemanalyse: de werkwijze HARD en zacht Er is geen voorgeschreven, vaste methode voor systeemanalyse in functie van duurzame ontwikkeling/transitie Topicrapport is een ‘experiment’ en de werkwijze zowel als de uitkomsten zijn voor een groot deel emergent Cijfers: illustratief en niet exhaustief, volledig Elementen van normativiteit

2. Systeemanalyse: de werkwijze Houvast 1: systeemdiagram A causal loop diagram is a diagram that aids in visualizing how interrelated variables affect one another. The diagram consists of a set of nodes representing the variables connected together. The relationships between these variables, represented by arrows, can be labeled as positive or negative

2. Systeemanalyse: de werkwijze Houvast 2: multi-level perspectief Niches Landschap Sociotechnisch regime Tijd Markten, gebruikersvoorkeuren Wetenschap Industrie Cultuur Beleid Technologie Kleine netwerken van actoren steunen innovaties op basis van verwachtingen en visies. Belang van leerprocessen De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’. Het regime is dynamisch stabiel. Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime

2. Systeemanalyse: de werkwijze Houvast 2: multi-level perspectief Niches Landschap Sociotechnisch regime Tijd Markten, gebruikersvoorkeuren Wetenschap Industrie Cultuur Beleid Technologie Kleine netwerken van actoren steunen innovaties op basis van verwachtingen en visies. Belang van leerprocessen De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’. Het regime is dynamisch stabiel. Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime 3. Landschapsontwikkelingen 4. Regime: het huidige dominante systeem 5. Niches: nieuwe systeemconfiguraties

3. Landschapsontwikkelingen grotendeels autonome dynamieken zichtbaar/voelbaar en waarschijnlijk verder toenemend weinig of geen individuele invloed op uit te oefenen zetten in meer of mindere mate druk op de werking van huidige systemen Niet noodzakelijk wereldwijd, kunnen ook meer regionale dynamieken zijn 3. Landschapsontwikkelingen

3. Landschapsontwikkelingen 1. De wereldbevolking en de welvaart stijgen Groeiend volume van consumptie (ook voeding), verschuivingen binnen globaal voedingspatroon, ruimtebeslag, streven naar hoog welvaartspeil, stijgende nood aan hulpbronnen…

3. Landschapsontwikkelingen 2. Globalisering zet door: de wereld ‘wordt een dorp’ Verlies van controle op eigen productiesystemen en markten, machtsconcentraties op vlak van kennis, grondstoffen, culturele uitwisseling, migratie….

3. Landschapsontwikkelingen 3. De lokale bevolking (EU, Vlaanderen) vergrijst Toenemende afhankelijkheidsratio’s, specifieke behoeften van ouderen, noodzaak van langer werken….

3. Landschapsontwikkelingen 4. De wereld en Vlaanderen verstedelijken Urban sprawl, ruimtebeslag, ‘grond’ is duur

3. Landschapsontwikkelingen 5. Het klimaat verandert: adapteren en mitigeren Voelbare effecten van klimaatverandering, energieverbruik onder druk, aanpassingsstrategieën (in het bijzonder ook voor landbouwproductiesystemen

3. Landschapsontwikkelingen 6. De schaarste van natuurlijke hulpbronnen wordt voelbaar Toenemende concurrentie voor hulpbronnen, stijgende prijzen, Mineralen, energie, water, grond, biodiversiteit

3. Landschapsontwikkelingen 7. Waarden en ethische standpunten van consumenten veranderen Acceptatie van technologie, identiteit, authenticiteit, dierenwelzijn, gezondheid, gelijkheid, eerlijke handel…

3. Landschapsontwikkelingen 8. ‘Andere groei’ wordt steeds meer punt van discussie Stijgend ‘BNP’ betekent niet per definitie stijgende voldoening en geluk; bewustzijn van grenzen aan groei die materieel-gebonden is

3. Landschapsontwikkelingen 9. Honger en ongelijkheid in de wereld blijven 925 miljoen mensen lijden honger, ook in België bestaat nog armoede en honger, tegelijk niet onaanzienlijke voedselverliezen

3. Landschapsontwikkelingen 10. De digitale revolutie zet door Ongekende mogelijkheden voor samenwerking en handel; tegelijk anonimiteit, misbruik en criminaliteit

4. Regime: het huidige dominante systeem ‘hotspots’: fricties, problemen Economische motor Ecologische en sociale demping Technologische smering

Voldoende, divers, gezond, veilig voedsel… 4. Regime: het huidige dominante systeem psychologische behoeften fysiologische fysieke behoeften consumptie Maar ook… Voldoende, divers, gezond, veilig voedsel… Hotpsot 1

4. Regime: het huidige dominante systeem psychologische behoeften fysiologische fysieke behoeften consumptie Maar ook… À la tête du client Hotspot 2

4. Regime: het huidige dominante systeem psychologische behoeften fysiologische fysieke behoeften consumptie Maar ook… Landbouw voor voeding Hotspot 3

Specialisatie en schaalvergroting met voordelen 4. Regime: het huidige dominante systeem psychologische behoeften fysiologische fysieke behoeften consumptie inkomen productie natuurlijk kapitaal menselijk en sociaal kapitaal Maar ook… Specialisatie en schaalvergroting met voordelen Hotspot 4

Natuurlijk hulpbronnen aan de basis; productief ingezet 4. Regime: het huidige dominante systeem psychologische behoeften fysiologische fysieke behoeften consumptie inkomen productie natuurlijk kapitaal Maar ook… Natuurlijk hulpbronnen aan de basis; productief ingezet Hotspot 5

Vervuiling van de omgeving verlaagt 4. Regime: het huidige dominante systeem psychologische behoeften fysiologische fysieke behoeften consumptie inkomen productie natuurlijk kapitaal druk Maar ook… Vervuiling van de omgeving verlaagt Hotspot 6

Samen boeren op mensenmaat 4. Regime: het huidige dominante systeem psychologische behoeften fysiologische fysieke behoeften consumptie inkomen productie natuurlijk kapitaal menselijk en sociaal kapitaal druk Maar ook… Samen boeren op mensenmaat Hotspot 7

Landbouwers en ondernemers realiseren een hoge productiviteit 4. Regime: het huidige dominante systeem psychologische behoeften fysiologische fysieke behoeften consumptie inkomen productie natuurlijk kapitaal innovatie menselijk en sociaal kapitaal druk Maar ook… Landbouwers en ondernemers realiseren een hoge productiviteit Hotspot 8

4. Regime: het huidige dominante systeem psychologische behoeften fysiologische fysieke behoeften consumptie inkomen productie natuurlijk kapitaal innovatie menselijk en sociaal kapitaal druk Maar ook… Wereldwijde uitwisseling van ideeën, kapitaal, goederen, arbeid, kennis Hotspot 9

5. Niche(regime)s: naar nieuwe systeemconfiguraties Niches Landschap Sociotechnisch regime Tijd Markten, gebruikersvoorkeuren Wetenschap Industrie Cultuur Beleid Technologie Kleine netwerken van actoren steunen innovaties op basis van verwachtingen en visies. Belang van leerprocessen De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’. Het regime is dynamisch stabiel. Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime Hotspot 9

5. Niche(regime)s: naar nieuwe systeemconfiguraties Niches Landschap Sociotechnisch regime Tijd Markten, gebruikersvoorkeuren Wetenschap Industrie Cultuur Beleid Technologie De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’. Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime Hotspot 9 stads- landbouw Nieuwe productie- paradigma's Anders eten Bio- landbouw

5. Niche(regime)s: naar nieuwe systeemconfiguraties Industriële ecologie Bio-gebaseerde economie "Fabriek van de toekomst" Peer-to-Peer Uitbreiding functionaliteit stedelijke ruimte Intensieve productie-eenheden met minimale ruimtelijke afdruk Korte ketens Functionele verbreding van landbouw Landbouw als leverancier van ecosysteemdiensten Niches Landschap Sociotechnisch regime Tijd Markten, gebruikersvoorkeuren Wetenschap Industrie Cultuur Beleid Technologie De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’. Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime Hotspot 9 Stads- landbouw Vermindering van dierlijke eiwitten Slow Food Personaliseerbare voeding Nieuwe productie- paradigma's Anders eten Bio- landbouw

5. Niche(regime)s: duiding Nicheregimes in brede zin, als complexe socio-technische subsystemen op zich. Mix van gekende en avant garde elementen. Relatie tussen regime en nicheregime is vaak moeilijk te duiden. Waterdichte motivering voor selectie is niet aan de orde. Niches Landschap Sociotechnisch regime Tijd Markten, gebruikersvoorkeuren Wetenschap Industrie Cultuur Beleid Technologie De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’. Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime Hotspot 9 Stads- landbouw Nieuwe productie- paradigma's Anders eten Bio- landbouw

5. Niche(regime)s: transcenderen van diepe tegenstellingen Toekomst van het landbouw- en voedingsysteem? Vaak een dovemansgesprek ... Hotspot 9

5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter Markteconomie Nutsmaximalisatie en efficiëntie Solidaire economie Wederkerigheid en co-productie Hotspot 9 Ecologische economie Integratie van materiële en thermodynamische beperkingen Lokale ontwikkeling Lokale verankering van productiecapaciteit en -factoren

5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter Stads- landbouw Bio- landbouw Anders eten Nieuwe productie- paradigma's Markteconomie Solidaire economie Hotspot 9 Ecologische economie Lokale ontwikkeling

5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter Stads- landbouw Bio- landbouw Anders eten Nieuwe productie- paradigma's Markteconomie Slow food als appel aan gemeenschapsvorming en nieuwe vormen van politiek engagement. Alternatieve bronnen van dierlijke eiwitten kunnen bestaansmogelijkheden van rurale bevolking in ontwikkelingslanden vergroten. Nadruk op verantwoordelijkheid nemen voor gezondheid door de consument als vorm van een zelfredzame levenshouding. Vermindering van dierlijke eiwitten en personaliseerbare voeding als kans voor differentiatie/nieuwe niches. Personaliseerbare voeding als instrument om de productiviteit van werknemers en de volksgezondheid in het algemeen te verbeteren. Solidaire economie Hotspot 9 Ecologische economie Lokale ontwikkeling

5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter Stads- landbouw Bio- landbouw Anders eten Nieuwe productie- paradigma's Markteconomie Vormt een dynamische marktniche die globaal gezien sterk groeit. Biedt een mogelijkheid voor producenten en distributeurs om zich in de markt te differentiëren. Kan functioneren als precursor en katalysator van een meer duurzame conventionele landbouw. Solidaire economie Hotspot 9 Het billijkheidprincipe vormt een sociale dimensie van biologische landbouw. In de cocreatie van nieuwe ‘solidaire’ producent-consument ketens (in het kader van community-supported agriculture bijvoorbeeld) kiezen de actoren vaak voor bio. Ecologische economie Lokale ontwikkeling

5. Niche(regime)s en hotspots

5. Niche(regime)s en hotspots Stadslandbouw Biolandbouw Anders eten Nieuwe productie Hotspot 9

5. Niche(regime)s en hotspots Stadslandbouw Biolandbouw Anders eten Nieuwe productie

6. Conclusies en verdere stappen Systeemanalyse is nooit ‘af’: het is een continu proces Bijkomende ruimte nodig om dat continu proces mogelijk te maken Systeemanalyse moet nog sterker inter- en transdisciplinair zijn (stakeholders mee actief analyseren) Gebruik van systeemanalyse in bredere trajecten ter realisatie van nieuwe systeemsettings Hotspot 9

6. Conclusies en verdere stappen Stimuleer essentiële systeemfuncties om innovatiesystemen te ontwikkelen Hotspot 9

6. Conclusies en verdere stappen Welke niches dragen bij tot een duurzaam landbouw- en voedingssysteem? Welke innovatiesystemen zijn er al en welke moeten verder ontwikkeld worden? Leg verbindingen met andere maatschappelijke systemen en met netwerken in het buitenland (bv. EIP) Mobiliseer ondernemers en betrek ze bij het ontwikkelen van de verschillende functies Hotspot 9