Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk Inge Zink

Normale taalontwikkeling start bij geboorte - grotendeels voltooid op 12-jarige leeftijd - zeer sterke interindividuele verschillen aantal voorwaarden 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

0 - 12 jaar 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

taalbegrip en taalproductie fonologie (uitspraak) morfologie (woordvorming) syntaxis (zinsbouw) lexicon (woordenschat) semantiek pragmatiek (communicatie) taalvorm taalvorm taalinhoud taalgebruik metalinguïstisch bewustzijn 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Fasen taalontwikkeling - Voortalige fase Fasen taalontwikkeling - Voortalige fase : 0 – 12 md - Vroegtalige fase : 12 – 30 md - Differentiatiefase : 2;06 – 5;00 jr - Voltooiingsfase : vanaf 5;00 jr 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Voortalige fase (0-12 mdn) Ontwikkeling preverbale aspecten Voortalige fase (0-12 mdn) Ontwikkeling preverbale aspecten * receptief vlak (Taalbegrip) vb: aandacht en interesse voor auditieve en visuele stimuli * expressief vlak (Taalproductie) schreien, vocaliseren, brabbelen, gebaren Ontwikkeling verbale aspecten * woordenschatbegrip (12 m: ruim 40 woorden) * aanzet tot productie eerste woordje 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Vroegtalige fase (12-30 mdn) Begin (12 mdn): Vroegtalige fase (12-30 mdn) Begin (12 mdn): - Taalbegrip: 40-tal woorden in context - Taalprod: 1ste woord, brabbelen, gebaren Einde (30 mdn): - Taalbegrip: ± 750 woorden - Taalprod: ± 500 woorden - Zinnen van 4 à 5 woorden (telegramstijl) - Uitspraak: ± 75% verstaanbaar 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Vroegtalige fase: fonologie 2;0 jaar: helft verstaanbaar 3;0 jaar: 75% verstaanbaar Nog veel vereenvoudigingen in uitspraak klanken vooraan in mond uitspreken tijte (kijken), pinnepe (Tinneke) eindklanken niet uitspreken kaa (kaars), naas (naast) weglaten onbeklemtoonde lettergreep daan (gedaan), (te)foon (telefoon), leep (lepel) clusterreductie toel (stoel), kateel (kasteel), vok (vork) /r/ en /s/ zijn meestal nog moeilijk 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Vroegtalige fase: semantiek en pragmatiek woordenschatontwikkeling + invloed op comm. sterke verschillen tussen kinderen eerste woord rond 12 mdn (tussen 8 en 18 mdn) ruim 90% van de kinderen zegt een woord op 14 mdn 50 woorden: gemiddeld rond 18 mdn nadien woordenschatexplosie (tussen 15m en 24m) woordcombinaties (papa weg, mama pakken, koek eten) Eerste dialoogjes tussen peuters en verzorgers (nog volledig gestuurd door verzorgers) 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Vroegtalige fase: syntaxis 1-woordzinnen (holofrasen) mama ba(l) 2-woordzinnen (± 18 mdn) mama koek papa weg jas aan Meerwoordzinnen telegramstijl (geen grammatica) Jan jas aandoen papa koek pakken mama eten maken pan 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Differentiatiefase (2;06-5;00 jr) TAALVORM Uitspraak: wordt verfijnd Woordvorming: start + sterke uitbreiding Zinsbouw: kwant. en kwal. uitbreiding TAALINHOUD Woordenschat: steeds verdere uitbreiding Kwantitatief (aantal woorden) 3 jr: ± 1000 wdn prod., ± 2000 wdn rec. 4 jr: ± 2000 wdn prod., ± 3500 wdn rec. 5 jr: ± 3000 wdn prod., ± 5000 wdn rec. Kwalitatief (woordsoorten) Nieuwe woorden uitvinden neologismen Uitbreiding communicatieve functies TAALGEBRUIK 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Differentiatiefase (2;06 -5;00 jr) Fonologische ontwikkeling Percentage verstaanbaarheid (door vreemden) op verschillende leeftijden: 2 à 3-jarige leeftijd: 50 – 75% 4-jarige leeftijd: 75 – 90% 5-jarige leeftijd: >90% Met behandeling voor uitspraak (fonologie) wordt meestal gewacht tot 4-jarige leeftijd. 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Differentiatiefase (2;06-5;00 jr) Morfosyntactische ontwikkeling Werkwoorden vervoegen (OTT–OVT–OTT–VTT-…) Congruentie tussen onderwerp en PV Juiste plaats van woorden in een zin Correcte voorzetsels, lidwoorden, persoonlijke voornaamwoorden, … Zinnen worden langer Enkelvoudige zinnen Samengestelde zinnen: neven- en onderschikking Passieve zinsconstructies 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Differentiatiefase (2;06-5;00 jr) Semantische ontwikkeling Woordenschatbegrip en –productie nemen toe kwantitatief: aantal woorden Kwalitatief: betekenissen worden beter verworven (cf. thema’s op school die elk jaar weerkeren) Naast nevenschikking ook bovenschikking en onderschikking Synoniemen, homoniemen, figuurlijke betekenissen Plaatsbegrippen: vb: voor, achter Tijdsbegrippen: vb: morgen Neologismen 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Samenvatting 4-jarigen (differentiatiefase) Fonologie: 75% of meer is verstaanbaar Lexicon: ± 2000 woorden productief ± 3500 woorden receptief veel woordsoorten neologismen (nieuwe woorden) Morfosyntaxis: verbuigt en vervoegt, langere zinnen, nog problemen met moeilijkere zaken Metalinguistisch bewustzijn komt op gang 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Uitspraken van 4-jarige kleuters Gij moogt u niet vluggen (haasten) Anders al zijn tandjes zouden eruit vallen Spiegelpapier (= zilverpapier) Ge moet uw ween inhouden Pitjes uitslikken (= uitspuwen) Wij zijn de beners (= wij kluiven kippebotjes af) Bompeltje (= klontje suiker) Niet kijken hè, en ook komen (= niet kijken en ook niet komen) De goeisten zijn gewonnen Ik sta vlakkerder bij Ik heb nog veel dorster Onze auto is veel jawaaierder (maakt meer lawaai) Die is de gewonste (die is gewonnen, die is de eerste) De mijn is de bestere Spijtig ga ik naar school (kind is blij) 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Uitspraken van 4-jarige kleuters De auto rijdt beggerop (= bergop) De hemmel (= helm) Heps (= hesp) Ammer (= arm) Maninaise (= mayonaise) Peciaal (= speciaal) Professie (= processie) Als ge op haar buik duwt, dan doet ze lachen Dat is voor rekenen te doen Ik tekent eerst voeten Wij bennen niet naar school geweest Dat moogt gij heven (= hebben) Dat heven wij al eens gebrongen (= hebben wij al eens gebracht) De driede kleuterklas 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Voltooiingsfase: 5 tot 10 jaar TAALVORM Uitspraak: nagenoeg correct Woordvorming: meeste regels gekend uitz: weinig-minder-minst / eieren / steden Zinsbouw: lange zinnen; moeilijke structuren TAALINHOUD Woordenschat: blijft zeer sterk uitbreiden!!! 6 jaar: ± 4000 wdn prod., ± 8000 wdn rec. - lagere school: * rec: ± 3000 wdn/jaar (± 8 wdn/dag) * prod: ± 1000 wdn/jaar (± 2 à 3 wdn/dag) (18 jr: rec: 50.000 à 80.000 wdn, prod: 30.000 à 50.000 wdn) Uitbreiding communicatieve functies TAALGEBRUIK 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Prevalentie taalproblemen : ± 10% (2 per 20 kdn) Indeling taalontwikkelingsproblemen:  Verlate taalaanvang (late bloomers)  Vertraagde taalontwikkeling  Taalontwikkelingsstoornis * Secundaire taalstoornis t.g.v.: - auditieve problemen - cognitieve problemen - motorische problemen - contactstoornis (vb: autisme) - … * Primaire taalontwikkelingsstoornis (≠ termen)  op zichzelfstaande/specifieke taalstoornis  specific language impairment (SLI)  Ernstige Spraak/taalmoeilijkheden (ESM)  (ontwikkelings)dysfasie ≠ kinderafasie! 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Ontwikkelingsdysfasie (SLI) ≠ kinderafasie Ontwikkelingsdysfasie (SLI / ESM) aangeboren taalontwikkelingsstoornis  aanwezig vanaf het begin van de taalontwikkeling geen duidelijk aanwijsbare neurologische afwijkingen beperkt aangeboren taalvermogen Kinderafasie goed aangeboren taalvermogen aanvankelijk normale taalontwikkeling tijdens taalontwikkeling (na start en voor voltooiing) loopt het kind een hersenletsel op  taalgebieden in hersenen beschadigd  terugval in taalontwikkeling 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Specific Language Impairment (SLI) Definitie: Stoornis in de mondelinge taalontwikkeling ondanks een gemiddelde intelligentie de afwezigheid van gehoorproblemen en fysische of emotionele problemen geen aantoonbare neurologische problemen een adequate leeromgeving (Bishop, 1992) Prevalentie: 3-10% (Bishop, 2000) 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Specific Language Impairment (SLI) Kenmerken: Stoornis van één of meerdere elementen van de mondelinge taal: Taalbegrip Woordenschat Woordvinding Fonologie Morfologie Syntaxis Pragmatiek Vaak auditieve verwerkingsproblemen Net zoals dyslexie  therapieresistent Comorbiditeit met dyslexie (McArthur et al., 2000) 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Vroege detectie van taalproblemen is Samenhang tussen taal- en leerstoornissen ± 50% van de kinderen met taalstoornissen, krijgt leesproblemen ± 50% van de kinderen met dyslexie heeft onderliggende taalproblemen Vroege detectie van taalproblemen is uiterst belangrijk ! 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Definitie leerstoornis Een leerstoornis is een stoornis bij het leren van cognitieve schoolse vaardigheden (lezen, spellen, rekenen) Criteria: achterstand, hardnekkig, discrepantie Prevalentie: 5-10% --------------------------------------------------------------- Leerstoornis ≠ SLI (ESM) SLI heeft wel invloed op schoolse prestaties 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Geen goede voorspellers in groep 2 Welke kleuters met SLI hebben lees- en spellingproblemen einde groep 3? Geen goede voorspellers in groep 2 Mondelinge taal en articulatie Fonologisch BW (rijmtaak, gelijke klanken herkennen) Wel goede voorspeller in groep 2 Serieel benoemen (Vandewalle et al., 2009, 2010; Bishop, in press) 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Vb. Eindrijm Wat rijmt op das? Is dat pan, tas, riem of deur? 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Vb. Beginfoneem Bij welk woord hoor je aan het begin ook een /z/? Is dat wip, boom, zon of haar? 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Vb. Eindfoneem Bij welk woord hoor je aan het einde ook een /m/? Is dat doos, raam, tak of wieg? 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Snel serieel benoemen: kleuren 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Snel serieel benoemen: voorwerpen   Snel serieel benoemen: voorwerpen 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

SLI-LS (n = 8) SLI-NL (n = 10) Control-NL (n = 14) 4 3 1 2 8 Welke kleuters met SLI hebben lees- en spellingproblemen einde groep 3 en groep 5?   SLI-LS (n = 8) SLI-NL (n = 10) Control-NL (n = 14) Fonol. BW 4 3 1 Ser. ben. 2 beide Total 8 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Andere comorbiditeiten Taalstoornissen gaan vaak samen met: Aandachtsproblemen (ADHD – ADD) Motorische problemen Developmental Coordination Disorder (DCD) =stoornis i/d ontwikkeling v/d coördinatie van bewegingen vaak samen met verbale dyspraxie Emotionele en gedragsproblemen Autisme of autismespectrumstoornis  multidisciplinaire diagnose is belangrijk! 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Oorzaak SLI Genetische factoren: chromosoom 7 (7q) Adoptiestudies, familiaal voorkomen, tweelingonderzoek Milieufactoren: mogelijk beperkt taalaanbod Neurologische aspecten Rijpingsstoornissen, neurologische asymmetrie, heel kleine neuroanatomische afwijkingen, myelinisatiestoornissen (witte stof), … (cf. geen duidelijk aanwijsbare neurologische afwijkingen) 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

? 0 - 12 jaar (Zink & Smessaert, 2009) 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

? VIQ 0 - 12 jaar (Zink & Smessaert, 2009) 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Verschillende problemen Beperkt vermogen om wederkerig te communiceren met anderen Vertraagde verwerking van informatie en zwak taalbegrip Problemen om zich uit te drukken (= productie) Zwak metalinguïstisch bewustzijn Problemen met conceptuele ontwikkeling Weinig innerlijke taal 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Verschillende problemen Beperkt vermogen om wederkerig te communiceren met anderen problemen met beurtneming, beurtwisseling te weinig rekening met voorkennis luisteraar problemen met vragen stellen en beantwoorden problemen met overbrengen van informatie hypospontaneïteit 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Verschillende problemen Beperkt vermogen tot wederkerig communiceren Vertraagde verwerking van informatie en zwak taalbegrip samengestelde instructies abstracte taal (o.a. tijdsbegrippen) figuurlijke taal begrippen die meer dan 1 betekenis hebben hoog tempo zaken buiten hier en nu onthouden en reproduceren van verbale informatie zoals liedjes, versjes, definities,… 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Verschillende problemen Beperkt vermogen om wederkerig te communiceren Vertraagde verwerking van informatie en zwak taalbegrip Problemen om zich uit te drukken ernstige articulatorische en/of fonologische problemen verbale dyspraxie ernstige woordvindingsproblemen parafasieën klankniveau: fonematische parafasieën woordniveau: semantische parafasieën dysgrammatisme / agrammatisme slechte verhaalopbouw 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Verschillende problemen Beperkt vermogen om wederkerig te communiceren Vertraagde verwerking van informatie en zwak taalbegrip Problemen om zich uit te drukken Zwak metalinguïstisch bewustzijn nodig om na te denken/redeneren over taal problemen op school met aanleren regels (vb: OTT, OVT) Veel moeite met zinsontleding (splitsen in zinsdelen, ond, PV, LV, …) Veel moeite met woordontleding (ZN, BN, bijwoord, lidwoord, voorzetsel,…) … 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Verschillende problemen Beperkt vermogen om wederkerig te communiceren Vertraagde verwerking van informatie en zwak taalbegrip Problemen om zich uit te drukken Zwak metalinguïstisch vermogen Problemen met conceptuele ontwikkeling  taal is belangrijk hulpmiddel bij begrijpen van situaties en concepten (uitleg nieuwe woorden adhv gekende woorden en begrippen) grotere woordenschat betere semantische netwerken beter onthouden van nieuwe woorden 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Verschillende problemen Beperkt vermogen om wederkerig te communiceren Vertraagde verwerking van informatie en zwak taalbegrip Problemen om zich uit te drukken Zwak metalinguïstisch vermogen Problemen met conceptuele ontwikkeling Weinig innerlijke taal Problemen met planning, organisatie, opeenvolging van gebeurtenissen 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Casus R en J monozygote tweeling Aanmelding MUCLA CL: 4;03 jaar / eind 1e KK Aanmeldingsklacht: zeggen nog maar enkele woorden Anamnese: geen medische problemen normale ontw. maar taalproductie komt niet op gang school : kunnen op alle vlakken (behalve taal) mee oudere broer sprak ook pas op 3-jarige leeftijd Multidisciplinair onderzoek (CL 4;03 jr): gehoor: normaal (TV-buisjes) PIQ: 86 / 91 VIQ: niet te bepalen motoriek: normaal (goede werkhouding) psychologisch onderzoek: vlotte jongens, goed contact klinisch neurologisch: normaal 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Casus R en J Taalonderzoek (4;03 jaar): N-CDI/Woordenschatproductie: 46/41 woorden (18-19 m) RTOS, Taalbegripsschaal: pc 5-10 (3;00 jr) NNST, expressieve schaal: taalleeftijd 21 maanden Spontane taal: losse woorden, veel gebaren, veel klanknabootsingen (trrrr, lippen r met behulp van vinger, knorgeluid, mauw); enkele 2-woordzinnen Obs: kunnen eenvoudige woorden (vb bal) soms niet nazeggen, onvloeiend spreekgedrag, veel gebaren, zeer sterke spraakstoornissen, mama verstaat kdn ook vaak niet, woordvindingsproblemen, problemen met overbrengen info 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Casus R en J Besluit: Vermoeden SLI /ontwikkelingsdysfasie (therapieresistent?) Advies: Intensieve multidisciplinaire therapie MUCLA (start 4;05 jr) 2 keer per week 1u logo (taalvorm) 1 keer per week 1u ortho (woordenschat) 1 keer per maand begeleiding ouders 1 keer per maand video-opname kinderen Overgang naar 2de kleuterklas mits goede samenwerking met kleuterleidster en CLB Herevaluatie na 6 maanden intensieve therapie 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Casus R en J Herevaluatie (4;11 jr) Gehoor: normaal Taal (RTOS) Taalbegripsschaal: pc 5-10 (3;09) Taalproductieschaal: pc 1 (2;06 jr) Kwalitatief: woordvindingsproblemen, onvloeiend spreekgedrag, gebruik van gebaren, agrammatisme IQ (CL 5;02 jr): PIQ 91, VIQ (73/76) Besluit : bevestiging SLI / ontwikkelingsdysfasie Advies: 1. overstap naar taalklas (type 7) 2. verderzetten multi + GON-begeleiding 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk

Referenties Zink, I. & Smessaert, H. (2009). Taalontwikkeling stap voor stap. Herentals: Vlaamse Vereniging voor Logopedisten Vandewalle, E., Boets, B., Ghesquière P. en Zink I., (2009). Welke kinderen met SLI ontwikkelen lees- en spellingproblemen? Logopedie, 22, 2, p 23-32 Van Weerdenburg, M. Bonder, F en Slofstra-Bremer, C. (2009). Veelzeggend. Speciaal onderwijs aan kinderen met ernstige spraak- en/of taalmoeilijkheden. De praktijk ontrafeld. Leuven/Den Haag: Acco. 18/09/2018 Taalontwikkelingsproblemen: theoretisch kader en link naar praktijk