Democratie in tijden van populisme en technocratie Prof. Stefan Rummens (Hoger Instituut voor Wijsbegeerte) Emeritiforum – 30 nov 2017

Democratie in crisis?

Democratie in crisis de democratie verliest slagkracht de democratie verliest legitimiteit Het politieke theater Technocraten aan de macht Populisme en nationalisme als tegenreacties Naar een Europese democratie?

1. Het politieke theater de schuld van de media? de schuld van de verkiezingen? NEEN de gemediatiseerde strijd tussen partijen – het politieke theater – is net essentieel voor onze democratie

De wil van het volk in de democratie is de macht gebaseerd op de wil van het volk het volk bestaat uit vrije en gelijke burgers vrije burgers zijn het vaak oneens de wil van het volk is daarom altijd meervoudig het volk spreekt met meerdere stemmen tegelijkertijd democratie wordt de kunst van het georganiseerde conflict

Het politieke theater de strijd tussen partijen geeft zichtbaarheid aan de diversiteit van het volk en geeft zichtbaarheid aan de politieke besluitvorming: wie? wat? waarom? de meerderheid legt uit de oppositie bekritiseert er ontstaat een ruimte van herkenbare posities en argumenten de politiek strijd geeft zo focus en structuur aan een breder publiek debat

Het publieke debat het publieke debat garandeert de wisselwerking tussen burger en politiek en zo houdt het beleid voeling met de verwachtingen van de burger het publieke debat zorgt dat de burger zich kan identificeren met het politieke proces ook het ongenoegen vindt bij de oppositie een stem en blijft zo aanwezig op de scène

Mediatisering van de politiek de verzuilde partijdemocratie (van voor 1900 tot rond 1980): partijen vormen het centrum van een breed en diep maatschappelijk netwerk rigide ideologische breuklijnen (christen- democraten, socialisten en liberalen) grote kiezerstrouw de mediademocratie (sinds ongeveer 1980): breuklijnen veel beweeglijker; kiezers wordend zwevend politici moeten hun kiezers telkens weer overtuigen/verleiden via de media personalisering van de politiek (Verhofstadt, Stevaert, De Wever) partijen ondersteunen leidersfiguren

Mediatisering van de politiek omdat politici niet langer kunnen terugvallen op een vaste electorale basis, worden populistische stijlelementen aantrekkelijk in de mediademocratie: ‘het volk’, ‘de mensen’ als catch-all frase om aan zoveel mogelijke burgers te appeleren politiek op basis van de (verzuilde) ideologie maakt plaats voor politiek in handen van de sterke leidersfiguur communicatie in de media verloopt deels in korte slogans en one-liners

Mediatisering van de politiek het einde van de verzuiling is positief het getuigt van de politieke ontvoogding van de kiezer het leidt tot een diverser en dynamischer partijlandschap het leidt tot grotere openheid en diversiteit in het publieke debat populistische stijlelementen komen in deze context vaker voor zijn niet bevorderlijk voor de openheid en de kwaliteit van het publieke debat MAAR vormen ook geen onoverkomelijk probleem

2. Technocraten aan de macht de crisis van de democratie is een gevolg van de machtsovername door (Europese) technocratische instellingen dit ondermijnt de macht van onze nationale democratische instelligen Op nationaal niveau hebben we politiek zonder beleid, op Europees niveau hebben we beleid zonder politiek. - Vivien Schmidt -

Op nationaal niveau hebben we politiek zonder beleid, op Europees niveau hebben we beleid zonder politiek. - Vivien Schmidt - de Europese markt en de Europese instellingen verkleinen de beleidsruimte van onze nationale politici bv. begrotingsopmaak bv. investeringsbeleid bv. fiscaal beleid bv. migratie Ivan Krastev: gemakkelijker om van regering te veranderen dan van beleid

Op nationaal niveau hebben we politiek zonder beleid, op Europees niveau hebben we beleid zonder politiek. - Vivien Schmidt - de Europese instellingen volgen een technocratische logica ze geven een “neutrale” invulling aan het algemeen belang de Europese Commissie heeft de “technische” opdracht om de vrije markt te organiseren

Governance as government without the opposition de neutraliteit van de technocratie is een fictie haar politieke keuzes blijven echter onzichtbaar beslissingen zijn anoniem er is geen Europese oppositie wie beslist wat? waar? waarom? géén Europees debat géén wisselwerking met de burger géén identificatie met politieke proces

3. Populisme en nationalisme populisme en nationalisme zijn begrijpelijke tegenreacties op de anonieme technocratie zonder oppositie binnen het systeem, richt de oppositie zich tegen het systeem populisme en nationalisme bieden nieuwe vormen van politieke identificatie aan ze geven een stem aan het ongenoegen ze bieden herkenbare en zichtbare politiek dicht bij huis

3. Populisme en nationalisme populisme is echter ondemocratisch het miskent de rechten van minderheden het miskent dat het volk met meerdere stemmen spreekt nationalisme is dan weer nostalgisch in een tijd van globalisering zijn natiestaten te zwak een supranationale economie moet aangestuurd worden door een supranationale democratie

Populisme als ideologie het (harde) populisme is een ideologische visie op de legitimiteit van de politieke macht populisme als ideologie: de macht ligt bij het volk het volk is een (homogene) groep van mensen met een enkelvoudige, gezamenlijke wil het populisme is een dunne ideologie het heeft nog een bijkomend verhaal nodig over de identiteit van het (homogene) volk rechts populisme verwijst naar een etno-culturele identiteit (het eigen volk) links populisme verwijst naar een socio-economische identiteit (de arbeiders, de boeren,…)

Populisme als ideologie het populisme miskent de verdeeldheid van het volk de populist miskent het onderscheid tussen de wil van de eigen partij en de wil van het volk het volk is enkelvoudig en uitsluitend vertegenwoordigd door de populist populisme als eenheid-zonder-diversiteit typisch populistische stijlelementen verharden hier tot een ideologische visie: het establishment verraadt het volk en is niet politiek legitiem de populistische leider belichaamt en vertolkt de enkelvoudige wil van het volk de wil van het volk is simpel, onmiddellijk gekend door de leider en vereist geen complex publiek debat

Populisme als gevaar populisme als ideologie is incompatibel met de liberale democratie omdat het de diversiteit van het volk miskent liberale dimensie: het populisme ondermijnt de basisvrijheden van minderheden en andere groepen in de samenleving democratische dimensie: het populisme miskent de legitimiteit van de politieke tegenstrever als (legitieme) vertegenwoordiger van het volk bv. Chavez in Venezuela, Orban in Hongarije, Erdogan in Turkije, Trump in de VS

4. Naar een Europese democratie de parlementaire democratie zit klem tussen technocratie en populisme we moeten beleid en politiek (“het theater”) opnieuw bij elkaar brengen op nationaal én op Europees niveau (terug) méér nationale beleidsruimte méér Europees politiek theater

Meer nationaal beleid paradox: om de nationale beleidsruimte te vergroten hebben we méér Europa nodig Europa moet lidstaten daarbij beschermen tegen de vrijmaking van de markten sterke natiestaten en een sterk Europa gaan hand in hand bv. fiscale harmonisatie bv. sociale minima

Meer Europees theater recente crisissen hebben al voor meer Europees theater gezorgd langs nationale breuklijnen rol van natiestaten blijft essentieel MAAR er is ook nood aan een echte Europese democratische strijd langs ideologische lijnen (links vs rechts, …) dwars over landsgrenzen heen

Meer Europees theater institutionele aanpassingen: omvorming van de Europese Commissie tot een Europese Regering uitbouw van een volwaardig Europees Parlement invoeren van een Europese kieskring deconstitutionalisering van de economische vrijheden …

Utopie !!? KRITIEK: er is géén Europese dèmos, geen Europees volk MAAR géén dikke gedeelde cultuur nodig, wel een democratische solidariteit, een gedeeld democratisch project die solidariteit kan net doorheen de democratische strijd tot stand komen besef van lotsverbonden-heid al sterk toegenomen

Utopie !!? naar een Europese publieke sfeer: een transnationale sfeer: nationale media die berichten over ons gezamenlijke Europese theater een supranationale sfeer: echte Europese media (in het Engels als lingua franca) culturele voorwaarden: 40% van de Europese jongeren (onder 35 jaar) spreekt Engels 60% van alle Europeanen voelt zich zowel lid van het eigen land als Europeaan

Conclusie de parlementaire democratie zit klem tussen technocratie en populisme nationalisme en populisme zijn begrijpelijke tegenreacties populisme is ondemocratisch nationalisme is nostalgisch we moeten beleid en politiek terug samenbrengen op Europees én op nationaal niveau méér nationale beleidsruimte méér Europese politiek (Europees theater)