De joodse omgang met het boek Genesis prof. dr. Peter Tomson (KU Leuven) Didachè, Leuven, 24 augustus 2016

overzicht 1. Genesis in de liturgie en in de omgang met de tijd - de ‘bruidegom van Genesis’ (chattan Bereesjiet) aan het slot van het Loofhuttenfeest - ‘en zie het was zeer goed’, gezegd op vrijdagavond, het begin van de sabbat - het eerste scheppingsverhaal als basis voor kalender en tijdrekening 2. De schepping van de mens ‘in Gods beeld’ als ethisch motief - bij Hillel, bij Jezus - in de rechtbank van de Farizeeën - moderne mensenrechten 3. De aartsvaders als rolmodellen in populaire prediking en schriftuitleg - de aartsvaders in liturgie en ritueel - ‘kinderen van de aartsvaders’ - Abraham bij Jezus 4. De sabbat als fundamenteel begin van de Tora en rustpunt in het joodse leven - schepping en sabbatsviering (Rosenzweig) - sabbat: unieke bijdrage aan de wereldcultuur (Palache) - een ‘heiligdom in de tijd’ (Heschel)(5. De binding van Izaak en het NT)

1. Genesis in de liturgie en in de omgang met de tijd (‘Genesis gelezen vanuit een liturgisch, literair en theologisch perspectief’)

1.1. chattan Bereesjiet bruidegom van de Tora – bruidegom van Bereesjiet (Genesis) “Chatan Torah” … is given the honor of reciting the blessing over the last section of the Torah to be read in the current year, which is the conclusion of Moshe’s valedictory address to the Jewish People. The “Chatan Bereshit”, “Bridegroom of the Beginning (of the Torah)” … is given the honor of reciting the blessing over the beginning of the Torah, the section dealing with the Creation of the Universe by G-d, through the Creation of Man, and the Sanctification of the Seventh Day, the Day of Shabbat. (Orthodox Union, Liberaal jodendom: de chattan Bereesjiet leest zelf de pericoop: 

1.2. gelezen op vrijdagavond 1:31 God keek naar alles wat hij had gemaakt en zag dat het zeer goed was. Het werd avond en het werd morgen. De zesde dag. 2:1 Zo werden de hemel en de aarde in al hun rijkdom voltooid. 2 Op de zevende dag had God zijn werk voltooid, op die dag rustte hij van het werk dat hij gedaan had. 3 God zegende de zevende dag en verklaarde die heilig, want op die dag rustte hij van heel zijn scheppingswerk. (NBV) volgt: -beracha (zegenspreuk) omwille van de sabbat en beracha omwille van de wijn

1.3. kalender en tijdsbesef 1:14 God zei: Er moeten lichten aan het hemelgewelf komen om de dag te scheiden van de nacht. Ze moeten de seizoenen aangeven en de dagen en de jaren, 15 en ze moeten dienen als lampen aan het hemelgewelf, om licht te geven op de aarde. En zo gebeurde het. 16 God maakte de twee grote lichten, het grootste om over de dag te heersen, het kleinere om over de nacht te heersen En God zag dat het goed was. 19 Het werd avond en het werd morgen. De vierde dag. in oudheid verschillende kalenders: - maankalender, 12 ‘manen’ = 354 dagen + (schrikkelmaand) -sabbatskalender, 52 sabbatten = 364 dagen + (schrikkeldagen) -mengvormen?

2. De schepping van de mens ‘in Gods beeld’ als ethisch motief

2.1. de mens naar Gods beeld - 3 passages in sequens: 1:27 God schiep de mens als zijn evenbeeld, als evenbeeld van God schiep hij hem, mannelijk en vrouwelijk schiep hij de mensen. 5:3 Toen Adam 130 jaar was, verwekte hij een zoon die op hem leek, die zijn evenbeeld was. Hij noemde hem Sjet (tweede).... 5:6 Toen Set 105 jaar was, verwekte hij Enosj (mensheid)... 9:6 Wie bloed van mensen vergiet, diens bloed wordt door mensen vergoten, want God heeft de mens als zijn evenbeeld gemaakt. - dwarsverwijzing via sleutelwoorden. Buber & Rosenzweig: Leitwortstil

2.2. een midrasj van Hillel Op een keer toen Hillel de Oude zijn les beëindigde maakte hij haast. Zijn leerlingen vroegen: Hillel, waar ga je heen? - Ik ga een religieus gebod vervullen. - Welk? - Baden in het (Romeinse) badhuis. - Is dat dan een religieus gebod!? - Jawel! Het is als met de beelden (ikoniot) van koningen die ze opstellen in hun theaters en circussen: het personeel dat ze aanstellen om deze te reinigen en te poetsen krijgen een salaris en worden ontvangen onder de rijksgroten! Hoeveel temeer dan niet wijzelf, die in Zijn beeld zijn geschapen... (Leviticus Rabba 34,4) - midrasj = ‘studie’, de gelezen Schrift (Rosenzweig)

2.3. een midrasj van Jezus Ze vroegen hem: ‘Meester,... is het toegestaan belasting (census) te betalen aan de keizer of niet? Moeten we betalen of niet?’ 15 Hij doorzag hun spel en antwoordde: ‘Waarom stelt u me op de proef? Laat me eens een geldstuk (dinarion) zien.’ 16 Ze brachten er een. Hij vroeg hun: ‘Van wie is dit een afbeelding (ikoon) en van wie is het opschrift?’ ‘Van de keizer,’ antwoordden ze. 17 Toen zei Jezus tegen hen: ‘Geef wat van de keizer is aan de keizer, en geef aan God wat God toebehoort.’ En ze waren met stomheid geslagen. (Marcus 12:13-17)

2.4. in de rechtbank van de Farizeeën (vermaning van de getuigen à charge) ‘Daarom werd de mens als uniek wezen geschapen… ‘…om de grootheid van de Heilige gezegend zij Hij te verkondigen, want een mens slaat een hoeveelheid munten met hetzelfde stempel, en ze zijn allemaal gelijk. Maar de Koning der koningen, de Heilige Hij zij gezegend, munt elke mens met het stempel van de eerste mens, en geen van hen is gelijk aan een ander. Daarom is elk mens verplicht te zeggen: Omwille van mij is de wereld geschapen.’ (Misjna, Sanhedrin 4:5)  wrede rechtspraak Sadduceeën (volgens rabbijnse traditie)

2.5. moderne mensenrechten - בצלם B'Tselem B'Tselem in Hebrew literally means "in the image of," and is also used as a synonym for human dignity. The word is taken from Genesis 1:27, "And God created humans in his image. In the image of God did He create him.“ It is in this spirit that the first article of the Universal Declaration of Human Rights states that, "All human beings are born equal in dignity and rights.“ (

3. De aartsvaders als rolmodellen in populaire prediking en schriftuitleg

3.1. de Aartsvaders in liturgie en ritueel Achttiengebed: 1e beracha (bescherming) ‘Schild van Abraham’ 2e beracha (leven en opstanding)  Izaak 3e beracha (Heilig…)  Jakob (vgl. Gen 28) Besnijdenis: het kind wordt opgenomen ‘in het verbond van Abraham onze vader’ (Gen 17) – Abraham is erbij, evenals Elia

3.2. ‘kinderen van de aartsvaders’ Wie zijn naaste in het gezicht slaat, betaalt tweehonderd dinar; (wie het doet) met de achterkant van zijn hand, vierhonderd … De vuistregel is: alles naar gelang van het aanzien (van het slachtoffer). Toen sprak Rabbi Akiva: zelfs de armen onder de Israelieten beschouwt men als vrije mensen die hun bezit verloren hebben, want zij zijn kinderen van Abraham, Izaak en Jakob. (Misjna, Bava Kama 8:6)

3.3. Abraham bij Jezus (Jezus geneest een vrouw op sabbat, en hij zegt:) Mocht deze vrouw, die een dochter is van Abraham en al achttien jaar door satan geboeid werd gehouden, mocht zij op sabbat niet uit deze boeien worden losgemaakt? (Lucas 13:15v) (Zacheüs de tollenaar schenkt de helft van zijn bezit aan de armen) Jezus zei tegen hem: Vandaag is dit huis redding ten deel gevallen, want ook hij is een zoon van Abraham. De Mensenzoon is gekomen om te zoeken en te redden wat verloren was. (Lucas 19:9-10)

4. De sabbat als fundamenteel begin van de Tora en rustpunt in het joodse leven

4.1. schepping en sabbatsviering Op de zevende dag had God zijn werk voltooid, op die dag rustte hij van het werk dat hij gedaan had. God zegende de zevende dag en verklaarde die heilig, want op die dag rustte hij van heel zijn scheppingswerk. (Gen. 2:2v) Houd de sabbat in ere... Want in zes dagen heeft de Heer de hemel en de aarde gemaakt, en de zee met alles wat er leeft, en op de zevende dag rustte hij. Daarom heeft de Heer de sabbat gezegend en heilig verklaard. (Ex. 20:8-11) Franz Rosenzweig, ‘Das Formgeheimnis der biblischen Erzählungen’, in M. Buber – F. Rosenzweig, Die Schrift und ihre Verdeutschung, Berlin, Schocken 1936, , p. 248: ‘Die Welt geschaffen und vollendet – aber erzählt wird es so, dass der Mensch nun weiss, weshalb er sechs Tage arbeiten und am siebenten nach vollendeter Arbeit feiern soll.’

4.2. sabbat: bijdrage aan wereldcultuur ‘…In weerwil van wat men zoowel ten aanzien van den Zondag der Christenen als van den Vrijdag der Mohammedanen zou kunnen aanvoeren tegen het toepassen van den naam Sabbath op die dagen, [is dat] toch in zoover volkomen gerechtvaardigd (…), dat de Sabbathidee wel degelijk in die instellingen, zij het dan elk op haar eigen wijze, voortleeft…’ (Juda Palache, ‘De Sabbath-Idee buiten het Jodendom’, 1924, herdr. in idem, Sinaï en Paran, opera minora, Leiden, Brill 1959, 37-57)

4.3. een ‘heiligdom in de tijd’ ‘Allerwegen en in alle tijden heeft de mens heiligheid vermoed in grillige stenen, gruwelijke dieren of mensen met grandeur. Het heilige in het geschapene. Maar de bijbel ziet het anders. Het zesledig scheppingsverhaal mondt niet uit in heilige plaatsen, noch in heilige dieren, en zelfs niet in heilige mensen. Het wordt bekroond door de heilige dag.’ (Abraham Joshua Heschel, The Sabbath, 1951; Ned. vert. Amsterdam 2006)

(5.) De binding van Izaak en het NT

5.1. Gen 22 – de ‘binding van Izaak’ Gen 22:2, Roep je zoon, je enige, van wie je zoveel houdt, Isaak, en ga met hem naar het gebied waarin de Moria ligt. Daar moet je hem offeren op een berg die ik je wijzen zal. Gen 22:13, Toen Abraham opkeek, zag hij een ram die met zijn horens verstrikt was geraakt in de struiken. Hij pakte het dier en offerde dat in de plaats van zijn zoon. Ex 12-13: de eerstgeborenen van Egypte sterven; Israël moet zijn (mannelijke) eerstgeborenen aan God wijden, dieren offeren, zonen ‘vrijkopen’ (door een offer). - Jubileeën hst. 17: Gen 22 // Ex 12

5.2. het Izaak-model in het NT Marcus 1:11, ‘…er klonk een stem uit de hemel: Jij bent mijn geliefde Zoon, in jou vind ik vreugde’. Marcus 9:7, ‘...uit de wolk klonk een stem: Dit is mijn geliefde Zoon, luister naar hem!’ 1 Korintiërs 5:7, ‘... ons pesachlam, Christus, is geslacht.’ -Gen 22 gelezen in de Paasnacht R. Le Déaut, La nuit pascale. Essai sur la signification de la Pâque juive à partir du Targum d’Exode XII 42, Rome 1963 P.J. Tomson, ‘Het offer van Isaak, de context van Pasen en het Nieuwe Testament’, Ter herkenning 26 (1998) 82-99