Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 SAFER, SMARTER, GREENER DNV GL © 2016 Ungraded donderdag 9 juni 2016 ENERGY 111 Heat meets Power: Trends en gedeelde uitdagingen Joost de Wolff, Wim van der Veen

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Warmtenetten Trends:  Warmtevisie Minister Kamp: “Stimuleer vermindering gasverbruik door inzet van duurzame warmte en restwarmte”  ook uitdaging voor slimmere & groenere warmtenetten  Naast wens tot verduurzaming ook roep om flexibilisering – Integratie warmtenetten en elektriciteitsnetten – Beide netten worden slimmer met elementen als decentrale opwekking, opslag, third party access, demand response – Echt slimmer bij verregaande integratie energie-infra  Technische uitdagingen en Organisatorische uitdagingen 2

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Warmtenetten Technische Uitdagingen:  Veel mogelijkheden om warmtenet in te richten: – Keuze temperaturen in het net: hoog, of laag met decentraal WP’s – Opvang piekvraag, ontwerp toekomst-vast tracé, vollopen aansluitingen – Op welke locatie warmtebuffers in het net, met welke capaciteit en vermogen? – Power-to-Heat als warmtebron, of toch opslag elektriciteit? – P2H, P2P of P2G? Echte integratie energie-infra!  Complexe Afweging met Systeem integratie model en optimalisatie 3

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Uitstapje Energieopslag: toepassing omhoog en prijzen omlaag 4

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Toename geïnstalleerd vermogen opslag is mondiale ontwikkeling 5

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Defining building blocks for an open competitive market place Continuous updates following technology development and end-user applications DNV GL issued a Recommended Practice (DNVGL-RP-0043) on grid- connected energy storage  Guidelines and methods to evaluate, assess and test safety, operation and performance of grid-connected ES  Referencing ISO, IEC and IEEE standards if possible, enhancing where needed  Industry supported: created by consortium of 7 parties, 36 parties involved in review process  Comprehensive  Free to use Methode voor techniek introductie en risico reductie: GRIDSTOR For more information, see storage and rules.dnvgl.com/docs/pdf/DNVGL/RP/ /DNVGL-RP-0043.pdfwww.dnvgl.com/services/gridstor-recommended-practice-for-grid-connected-energy- storage-52177rules.dnvgl.com/docs/pdf/DNVGL/RP/ /DNVGL-RP-0043.pdf 6 GRIDSTOR update announced: adding technologies, applications and topics

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Systematische modelafweging: Capturing the value of storage 7 Bulk storage applications  Large renewable support – shifting, smoothing or firming  Fossil generation support  Contingency reserve, resource adequacy Utility scale applications  Distribution circuit upgrade deferral  PV smoothing Customer scale applications  Customer bill management  Outage mitigation DNV GL proprietary tools Bulk Storage>50 MW Utility scale 100kW-2MW Generation Transmission Distribution Commercial, industrial & residential Aggregated utility Scale 2-50 MW Distributed scale 25kW-100kW KERMIT grid simulation PLEXOS production cost PLATOS distribution valuation SOPRA optimizer end use Micro-grid applications  Remote eff-grid  Islands  Autarky

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Systematische modelafweging: Uitbreiding met warmte opslag 8 Bulk storage applications  District heating – transmission circuit support  Centralized bulk (renewable) heat storage  Contingency reserve Utility scale applications  District heating - distribution circuit support  Process heat storage Customer scale applications  District heating – distribution grid optimization  Customer bill management DNV GL proprietary tools Bulk Storage>50 MW Utility scale 100kW-2MW Generation Transmission Distribution Commercial, industrial & residential Aggregated utility Scale 2-50 MW Distributed scale 25kW-100kW KERMIT grid simulation revenue optimizer PLATOS distribution valuation SOPRA optimizer end use Micro-grid applications  Support small district heating systems (islands)  Autarky P2P P2H revenue optimizer TREIN heat model

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Warmtenetten Technische Uitdagingen:  Technische uitdaging zeker niet onderschatten, maar wel oplosbaar: – Veel technische kennis beschikbaar om oplossingen te vinden  Bijvoorbeeld uitkomst P2H, P2P of P2G niet altijd hard de een of de ander. Afhankelijk lokale omstandigheden, markt, plaats en tijd!  Met heldere ambitie voor warmtenet (al dan niet gesteund door Warmteplan), en zicht op technische invulling volgt grootste uitdaging naar realisatie:  Organisatie samenwerking stakeholders Van initiatiefnemer (Gemeente of lokale overheid), projectontwikkelaar, energieproducent, netbeheerder, ESCo tot eindgebruiker, prosumer etc., etc. Iedere partij een incentive nodig om in project te stappen en te blijven! 9

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Rollen stakeholders veranderen over de fasen van project 10 Developmen t Business case Asset management Financing Construction

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Warmtenetten Organisatorische Uitdagingen:  Voor alle partners zicht op positieve business case over looptijd,  Vraagt wederzijds gunnen en inzicht in motivatie en belangen  Inclusief voldoende zekerheden in traject met mogelijke ontwikkelingen  Warmtenet zal lange-termijn investering blijven  Om risico’s in te kunnen schatten, visie op toekomstige condities essentieel  Vraagt om werken met scenario’s, groeipaden en marktmodellen 11

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Zijn warmtenetten nodig in de verduurzaming van energie? Wat is het uiteindelijke doel waarnaar we streven voor de energievoorziening?  Driehoek Duurzaam, Betaalbaar en Betrouwbaar.  Insteek lijkt duurzaam: verduurzaming van de energievoorziening  >50% is warmtevraag dus warmte is erg belangrijk 12 Bron: Raad voor de leefomgeving en infrastructuur, 2015 Sustainability Reliability Affordability Even een stapje terug, zijn er goede alternatieven

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Verduurzaming van warmtevoorziening betekent niet 1-op-1 de uitrol van warmtenetten Voor de keuze zijn er vele invloeden en kwesties:  Technologisch – Verwachte ontwikkeling – Beschikbaarheid  Markt / economie – Huidige en toekomstige kosten en opbrengsten – Concurrentie nu en in de toekomst – Risico’s  Maatschappij / beleid – Duurzaamheid, CO 2 beleid, energiebesparing, regulering, … – Warmteplannen en marktmodellen 13  Duurzame warmte kan direct via biomassa, geothermie  warmtenetten of  Indirect via duurzame elektriciteit of gas  elektriciteits- en gasnetten Technologie MaatschappijMarkt

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Welke keuze is de juiste? De gebruikte methode is vaak belangrijker dan de uitvoering  Keuze voor infrastructuur is er één voor de lange termijn  Goede keuze maken – no regret, risico analyse  Methode bepaald 80% van de uitkomst, uitvoering maar 20%  Moskou – Nederland vergelijking warmtevoorziening – 15 miljoen inwoners – Dubbele verliezen in SV, 14% slechter rendement in HWK, dubbele bijstookfactor in WKK –.. en toch 25% lager energieverbruik voor warmte – door keuze van de juiste methode: warmtenet met WKK We staan ook voor dergelijke keuzes voor de toekomstige energievoorziening en verduurzaming van de warmtevoorziening 14

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Keuze van methode is dus belangrijk – hoe maak je die keuze?  Op basis van wereldbeelden / scenario’s, en welke?  Bijvoorbeeld die van Enexis  Keuze tussen wereldbeelden lastig vooraf te maken  Meningen niet altijd onderbouwd (Eigen Huis magazine)  Alle vier kwadranten lijken mogelijk in de toekomst en ook tegelijkertijd – keuze rond scenario’s is niet op voorhand helder maar is misschien ook niet het belangrijkst 15

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Belangrijker lijkt de vraag: Hoe kom je nu van wereldbeelden naar investeringsstrategie?  Elektriciteits- en gasmarkt (inter)nationaal – warmtemarkt lokaal of regionaal  Koppeling via de elektriciteitsmarkt – Residuele E-vraag gelijktijdig hoog met W-vraag – Behoefte aan flex lijkt in E-markt groter dan in W-markt – Opslag E veel lastiger dan W-opslag – Vraag hierbij lijkt te zijn: Hoe kan Warmte Elektriciteit helpen? 16  Vertalen van scenario’s naar optimale infrastructuur - kwantificeren  Op basis van de optimale infrastructuur per scenario, robuuste keuzes maken  Wat is dan een goede aanvliegroute?

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Hoe kan warmte elektriciteit helpen, waar is interactie?  We zien voor de toekomstige elektriciteitsvoorziening perioden met tekorten maar ook met overschot op verschillende tijdschalen  Vooral helpen met benutten / opnemen overschot – economisch aantrekkelijk  Helpen kan lokaal (congestie) en nationaal (operationele reserves)  Voorbeeld EZ-WKK studie  Inzet van flexibiliteitsopties voor overschotten 17 Bron: CE – DNV GL

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Hoe groot is de behoefte en wat levert dat op?  Overschot wanneer het aanbod zon en wind de vraag benadert  Prijzen laag als dit optreedt  Goedkope warmte  Maar ook WKK “probleem” 18 Bron: CE – DNV GL

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Maar ook WKK “probleem”  Lage residuele vraag maakt must-run WKK duur  Flexibel maken bijvoorbeeld door P2H Geavanceerde modellen nodig voor interactie met elektriciteitsmarkt 19 Bron: CE – DNV GL

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Modellen voor de elektriciteitsmarkt zijn voorhanden op verschillende tijdschalen om die invloeden te berekenen  Globale economische modellen  Simulatie modellen voor interactie E, W, G maar ook P  Modellen vanuit (NWE) E-markt uitbreiden met warmte-infrastructuur? 20 Bron: DNV GL

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Hoe kan de ontwikkeling van warmtenetten worden gefaciliteerd en gestimuleerd? Stel we zijn samen overeengekomen dat warmte de beste oplossing is, wat dan?:  Rolverdeling en verantwoordelijkheden stakeholders vastleggen  Bepalen van de business case voor de stakeholders onder verschillende omstandigheden (scenario’s, risico’s) inclusief de winst in duurzaamheid  We moeten niet alleen de klant maar ook de leverancier en de distributeur verleiden: – Het verdelen van de koek (of de chagrijn) moet zo eerlijk en transparant mogelijk gebeuren – Eventueel garantie of investering door de overheid? – Stimulerend en adequaat marktmodel nodig 21

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Welk marktmodel is realistisch en stimulerend en levert transparante en eerlijke inkomsten?  Monopolie is realistisch maar niet stimulerend om duurzame warmte in te brengen, transparantie is een probleem  Open warmtenetten zijn stimulerend en transparant maar (meestal) niet realistisch, zeker niet om mee te starten, en geven geen duidelijke inkomsten.  Tussenvorm met Common Carriage of TPA  Eisen aan een functionele markt  Lessons learned uit E en G markt:  Organische groei lijkt aan te raden 22 Marktontwerp moet afgestemd zijn op de fase waarin het systeem zich bevindt

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Samenvatting – wrap up  Warmte is heel belangrijk in de verduurzaming van onze energievoorziening  Dit betekent niet per definitie warmtenetten  Er moeten no-regret keuzes gemaakt worden voor een “optimale voorziening”  Kwantificering kan hierbij enorm helpen om die keuzes inzichtelijk te maken  Hierbij moet de integrale energievoorziening worden bekeken (G, W, E, P)  Bestaande modellen voor G en E kunnen hiervoor worden uitgebreid met W en P  Daarna moet de juiste keuze gefaciliteerd en gestimuleerd worden  Als warmtenetten hierbij horen dan: – Vergt dit nauwe samenwerking van stakeholders – Moet er voor alle stakeholders een positieve business case zijn – Moet het juiste marktmodel worden gekozen  We staan voor spannende keuzes waar we niet met stoom en kokend water tegen aan moeten maar waar we wel het gas erop moeten houden voor resultaat 23

Ungraded donderdag 9 juni 2016 DNV GL © 2016 Dank voor uw aandacht 24