Wetsvoorstel Wet Houdbare overheidsfinanciën Rein-Aart van Vugt JaapJan Visser 21 mei 2013

© 2012 Deloitte The Netherlands Stand van zaken: 21 januari 2013: VNG, UvW, IPO en Ministerie van Financiën 23 april april 2013: 2 e kamer heeft met ruime meerderheid ingestemd 1

© 2012 Deloitte The Netherlands Agenda Wet HOF 1.Aanleiding Wet Houdbare overheidsfinanciën 2.Wat is het EMU-saldo? 3.EMU-saldi gemeente Dordrecht 4.Wet Houdbare overheidsfinanciën 5.Sancties 6.Algemene aandachtspunten 7.Hoe kan je beïnvloeden?

© 2012 Deloitte The Netherlands 3 Conclusie: Economische vooruitzichten zijn niet gunstig Wat is de aanleiding? De krediet (2008)- en schulden- (2011) en economische crisis (2012/2013) BBP Nederland circa 620 miljard euro BBP Europa circa miljard euro BBP VS circa miljard euro

© 2012 Deloitte The Netherlands 4 Conclusie: Drie keer een recessie in vijf jaar en het BBP ligt 3% onder het niveau van 2008 Wat is de aanleiding? De krediet (2008)- en schulden- (2011) en economische crisis (2012/2013)

© 2012 Deloitte The Netherlands EURO-zone: -Begrotingstekorten van overheden: maximaal 3% van Bruto Binnenlands Product (BBP) -Schulden maximaal 60% van BBP. EMU-Saldo 2011:geraamd -/- 4,2% werkelijk -/- 4,5% EMU-Saldo 2012:geraamd -/- 2,9% werkelijk -/- 4,1% EMU-Schuld ultimo 2012: 428 miljard Euro (= 71%) 5 EMU-Schuld EMU-Saldo Wat is de aanleiding? De krediet (2008)- en schulden- (2011) en economische crisis (2012/2013)

© 2012 Deloitte The Netherlands Conclusie: EMU-saldo tekort: Nederland voldoet vanaf 2009 niet meer aan de norm van 3% van het BBP. Ramingen voor 2012 en 2013 zijn negatief bijgesteld. Conclusie: EMU-schuld is opgelopen van 45% van het BBP in 2007 naar 71,2 % van het BBP in Dit loopt verder op de komende jaren en voldoet niet aan de norm van 60% van het BBP. Wat is de aanleiding? De krediet (2008)- en schulden- (2011) en economische crisis (2012/2013)

© 2012 Deloitte The Netherlands 7 Bron: Regeerakkoord 2013: -/- 2,7% (€ 17 miljard) DNB 2013: -/- 3,5% (€ 22 miljard) CPB /- 3,3% Wat is de aanleiding? De krediet (2008)- en schulden- (2011) en economische crisis (2012/2013)

© 2012 Deloitte The Netherlands 8 Verwachte EMU-saldo 2013: 2,7% tekort van het BBP CPB: 3,5% en CBS: 3,3% Europese commissie staat overschrijding (> 3% van BBP) voor 2013 toe Decentrale overheden mogen maximaal 0,5% van het BBP bijdragen aan dit tekort. De ontwikkeling van het EMU-saldo, in procenten bbp Conclusie: EMU-saldo tekort van de overheid afgelopen 11 jaar mede veroorzaakt door decentrale overheden. Structureel moet EMU- saldo tekort € 17 miljard of meer (€ 5 miljard) lager worden Wat is de aanleiding? De krediet (2008)- en schulden- (2011) en economische crisis (2012/2013)

© 2012 Deloitte The Netherlands Afspraken voor EURO-zone: Stabiliteits- en groeipact (SGP) -24 en 25 maart 2011:Europese Raad met lidstaten Euro-zone en enkele andere Euro lidstaten: SGP verankeren in nationale wetgeving -26 oktober 2011:Europese top: bevestiging afspraken -9 december 2011:Europese raad: verdrag -13 december 2011:Governancepakket in werking getreden aanscherping SGP en richtlijnen met minimumeisen aan nationale begrotingsraamwerken Stabiliteits- en groeipact (SGP) -Preventieve arm:EMU-saldo tekort:maximaal 3% van BBP (= circa € 18 miljard) Middenlangetermijn doelstelling (MTO)tussen + 0,5 % en -/- 0,5% van BBP (Medium Term Objective)(gemiddeld 0% van BBP) -Correctieve arm:Buitensporigtekortprocedure:1)Structureel tekort jaarlijks met minimaal (tekort niet klein, niet tijdelijk, 0,5% dalen niet exceptioneel)2)EMU-schuld: maximaal 60% van BBP (= € 365 miljard) hoger tekort jaarlijks 1/20 afbouwen Mei 2013: overschrijding van > 3% van BBP voor 2013 toegestaan. 9 Wat is de aanleiding? De krediet (2008)- en schulden- (2011) en economische crisis (2012/2013)

© 2012 Deloitte The Netherlands EMU-saldo en EMU-schuld van decentrale overheden tellen mee. Daarom wil het Rijk ‘grip’ op het EMU-saldo en de schuldpositie van decentrale overheden Groei- en Stabilteitspact (SGP) moet in nationale wetgeving worden verankerd. Daarom wet Hof. Nederland kiest hiermee vooral voor sturing op EMU-saldo tekort. (= direct van invloed op EMU-saldo en MTO; indirecte invloed op EMU-schulden) Directe sturing en maatregelen op EMU-schulden wordt niet uitgesloten 10 Netto schuld/exploitatie Nederlandse gemeenten Wat is de aanleiding? De krediet (2008)- en schulden- (2011) en economische crisis (2012/2013)

© 2012 Deloitte The Netherlands Afspraken voor Nederland: EMU-saldo tekort:2,7% van BBP (< 3% van BBP) = circa € 17 miljard hiervan 0,5% van BBP voor decentrale overheden = € 3 miljard hiervan 0,38% van BBP voor gemeenten = € 2,3 miljard hiervan € voor gemeente Dordrecht Totaal Drechtsteden € (= referentiewaarden) (Dat is inclusief Gemeenschappelijke Regelingen) Werkelijk 2012 Dordrecht: € EMU-saldo tekort prognose werkelijk gemeenten 2013: € 2,4 miljard prognose werkelijk decentrale overheden 2013: € 4,1 miljard Vanaf 2013 De referentiewaarde gaat na 2013 verder dalen: -MTO:EMU-saldo tekort daalt jaarlijks met 0,5% tot dat MTO is bereikt (EMU-saldo tekort tussen + 0,5% en -/- 0,5% van BBP). Voor decentrale overheden geldt: 11 Wat is de aanleiding? De krediet (2008)- en schulden- (2011) en economische crisis (2012/2013) -0,3% van BBP voor decentrale overheden = € 1,8 miljard -hiervan voor gemeenten = € 1,4 miljard -Hiervan voor Dordrecht € 11,6 miljoen (schatting) -0,2% van BBP voor decentrale overheden = € 1,2 miljard -hiervan voor gemeenten = € 0,9 miljard -Hiervan voor Dordrecht € 7,5 miljoen (schatting)

© 2012 Deloitte The Netherlands Prognose Wat is de aanleiding? De krediet (2008)- en schulden- (2011) en economische crisis (2012/2013)

© 2012 Deloitte The Netherlands Wat is het EMU-saldo? Niet hetzelfde als de begroting/jaarrekening of kasstelsel, maar lijkt op kasstelsel 13 PostEffect op EMU-saldoBedrag * € Resultaat van uw begroting/jaarrekening dotatie aan de reserves 3-/- onttrekking aan de reserves = Resultaat voor bestemming van uw begroting/jaarrekening -/ dotatie aan de voorziening 5-/- onttrekking aan de voorziening 6+ afschrijvingen 7-/- investeringen 8+ grondverkopen 9-/- aankoop gronden, bouw- en woonrijpmaken etc. = Emu-saldo 2012-/ Referentiewaarde 2013-/ Tendeert naar € 7,5 miljoen (2018) Per saldo onttrekking 4 tot en met 9 Per saldo: -/- € Wijze van financieren (geld lenen) heeft geen positieve invloed op het EMU- saldo. Het gaat om uitgaven en inkomsten uit normale exploitatie en investeringen P.S. Moment van investeren is niet per definitie gelijk aan moment betalen. EMU-saldo is niet gelijk aan liquiditeiten

© 2012 Deloitte The Netherlands “Ons Hok” Boekwaarde€ Jaarlijkse afschrijving€ Kostendekkende huuropbrengst€ Optie 1: “Ons Hok” blijft eigendom van de gemeente HuurbaatAfschrijvings lasten Effect op begroting/ exploitatie Effect op EMU- saldo Pand wordt verhuurd aan maatschappelijke organisatie € € 0,00+ € Verhuur aan derden (geen maatschappelijke noodzaak) € € /- € € € € 0,00+ € € € € € Pand staat leeg€ 0,00€ /- € € 0,00 Wat is het EMU-saldo? Casus “Ons Hok” en de Wet Hof

© 2012 Deloitte The Netherlands “Ons Hok” Boekwaarde€ Jaarlijkse afschrijving€ Kostendekkende huuropbrengst€ Optie 2: Pand wordt verkocht VerkoopprijsAfboeking boekwaarde Effect op begroting/ exploitatie Effect op EMU- saldo Tegen boekwaarde€ € 0,00+ € Lager dan de boekwaarde€ € /- € € Hoger dan de boekwaarde€ € € € Optie 2a: gemeente verstrekt daarna subsidie aan huurders SubsidieHuur- opbrengst Af- schrijvings lasten Effect op begroting/ exploitatie Effect op EMU-saldo Huurder betaalt lagere huurprijs aan nieuwe verhuurder € n.v.t. -/- € Huurder betaalt gelijke huurprijs aan nieuwe verhuurder € n.v.t. -/- € Huurder betaalt hogere huurprijs aan nieuwe verhuurder € n.v.t. -/- € Wat is het EMU-saldo? Casus “Ons Hok” en de Wet Hof

© 2012 Deloitte The Netherlands “Ons Hok” Boekwaarde€ Jaarlijkse afschrijving€ Kostendekkende huuropbrengst€ Investering nieuwbouw “Ons Hok”€ Jaarlijks afschrijving€ Huuropbrengst nieuw gebouw€ Optie 2: Pand wordt verkocht VerkoopprijsAfboeking boekwaarde Effect op begroting/ exploitatie Effect op EMU- saldo Tegen boekwaarde€ € 0,00+ € Lager dan de boekwaarde€ € /- € € Hoger dan de boekwaarde€ € € € Optie 2a: Nieuw pand wordt gebouwd InvesteringAfschrijvings- lasten HuurbaatEffect op begroting/ exploitatie Effect op EMU-saldo Investering€ € € 0,00-/- € Wat is het EMU-saldo? Casus “Ons Hok” en de Wet Hof

© 2012 Deloitte The Netherlands EMU-saldi gemeente Dordrecht 17 PostEffect op EMU-saldoBedrag * € Resultaat van uw begroting/jaarrekening dotatie aan de reserves 3-/- onttrekking aan de reserves = Resultaat voor bestemming van uw begroting/jaarrekening-/ dotatie aan de voorziening 5-/- onttrekking aan de voorziening 6+ afschrijvingen 7-/- investeringen 8+ grondverkopen 9-/- aankoop gronden, bouw- en woonrijpmaken etc. = Emu-saldo 2012-/ Referentiewaarde 2013-/ Tendeert naar € 7,5 miljoen (2018) Per saldo onttrekking 4 tot en met 9 Per saldo: -/- € Indien: 1. resultaat voor bestemming circa € 0 is. 2. saldo van stortingen en onttrekkingen voorzieningen circa € 0 is. 3. saldo van grondverkopen en investeringen in gronden circa € 0 is. Dan is ruimte om te investeren de omvang van de afschrijvingen € 15,5 miljoen + referentiewaarde € 19,1 miljoen (2013 tot en met 2015); € 7,5 miljoen (vanaf 2008)

© 2012 Deloitte The Netherlands EMU-Saldi gemeente Dordrecht (bedragen x € 1 mln.) Prognose 2012Begroot 2013Begroot 2014 Dordrecht -83,70-89,50-36,90-55,536,7013,20 GR Drechtsteden -22,74-26,777,396,655,775,19 Regio ZHZ -0,620,80-5,420,011,101,51 Veiligheidsregio 0,00 -4,21-2,750,620,33 Omgevingsdienst 0,00 -0,060,841,440,67 Subtotaal gemeenschappe lijke regelingen -23,36-25,97-2,304,758,937,70 Totaal Dordrecht (excl. GR’en) -83,70-89,50-36,90-55,5036,7013,20 Norm -19, ,13(?) Ruimte t.o.v. norm -64,57-70,37-17,77-36,3755,8332,33

© 2012 Deloitte The Netherlands EMU-Saldi gemeente Dordrecht (bedragen x € 1 mln.) 19 Samengevat en opmerkingen: Gemeenschappelijke regelingen nog niet meegenomen. Tot en met 2012 sprake van een forse overschrijding van het EMU-saldo t.o.v. de referentiewaarde Vanaf 2013 wordt een overschot begroot. Dit is een opmerkelijke trendbreuk. Aandacht is nodig voor: kwaliteit begrote EMU-saldo. Voorbeeld: begroting investeringen en inkomsten grondexploitaties. Als investeringen doorschuiven naar 2013 en inkomsten uit grondexploitaties tegenvallen, dan ook een tekort in Forse inkomstenraming voor grondexploitaties in 2013 en 2014 (€ 67,5 miljoen), realistisch?

© 2012 Deloitte The Netherlands EMU-saldi gemeente Dordrecht Begrote uitgaven en inkomsten inzake investeringen en grondexploitaties Dordrecht (bedragen x € 1 mln.) 20 Investeringen 2013 Investeringen 2014 Investeringen totaal Opbrengsten grondexpl Opbrengsten grondexpl Opbrengsten grondexpl. totaal Dordrecht 26,307,3633,6650,1317,3767,50 Opmerkingen: Flinke investeringsprogramma’s (bestuurlijke keuze) Waarschijnlijk schuift een aantal investeringen uit 2012 en eerder nog door naar 2013.(op basis van ervaringen uit het verleden). Zeer hoge begrote inkomsten grondexploitaties. Gezien de huidige markt een groot risico voor de Dordrecht. Doorschuiven investeringen heeft positief effect op het EMU-saldo en niet realiseren van inkomsten grondexploitaties heeft negatieve impact op EMU-saldo. Per saldo positief effect op begroot EMU-saldo € 33,84 miljoen

© 2012 Deloitte The Netherlands Wet Houdbare overheidsfinanciën Amendement en Moties Motie Hijum Kabinet moet voorkomen dat de Wet Hof leidt tot uitstek of afstel van investeringen/verlies van werkgelegenheid. Amendement 20 Dijkgraaf/Bisschop Bij het opleggen van een korting, het toerekenen van een sanctie of het opleggen van een boete, wordt de Tweede Kamer vooraf van het voornemen op de hoogte gesteld (vier weken). Amendement 21 Dijkgraaf/Bisschop Het kabinet voert met betrokken decentrale overheden een op overeenstemming gericht overleg waarin wordt bepaald wat als een gelijkwaardige inspanning voor de ontwikkeling van het EMU-saldo van de decentrale overheden wordt aangemerkt. De voorgenomen vaststelling van de gelijkwaardige inspanning wordt door het Kabinet schriftelijk aan de Eerste en Tweede Kamer meegedeeld. Voor decentrale overheden moet voldoende ruimte blijven voor maatschappelijk gewenste investeringen en investeringsopgaven die van rijkswege geacht worden plaats te vinden. Amendement 23 Koolmees/Van Hijum/Schouten Collectief aandeel van de decentrale overheden gezamenlijk meerjarig wordt overschreden, kunnen na bestuurlijk overleg maatregelen worden gesteld; eerste bestuurlijk overleg en herstelplannen Amendement 25 Schouten/Koolmees de onderwerpen die bij het bestuurlijke overleg over de gelijkwaardige inspanning worden betrokken zijn: schuldpositie, vermogens, ontwikkeling EMU-saldo, investeringsopgave die volgt vanuit Rijksopgaven en tekortnorm niet strenger dan redelijkerwijs mag worden verwacht (aandeel in de collectieve uitgaven) 21

© 2012 Deloitte The Netherlands Wet Houdbare overheidsfinanciën Wanneer, voor wie? Wetsvoorstel op 23 april 2013 door de Tweede Kamer aangenomen. Geldt voor nationaal en dus ook voor provincies, gemeenten, waterschappen (= decentrale overheden) Gemeenschappelijke regelingen (openbaar lichaam) worden toegerekend aan de betrokken decentrale overheden Andere rechtspersonen met een wettelijke taak kunnen worden aangewezen Bestuurlijk overleg (begin kabinetsperiode) Jaarlijks (frequent) bestuurlijk overleg Wat? Collectieve benadering, waarbij wel iedere individuele provincie, gemeente en waterschap een referentiewaarde krijgt (begroting en jaarrekening) Uitgangspunt: bestuurlijk overleg vooraf en tussentijds (afspraken maken over investeringen, herstelplan) Toekenning referentie waarde op basis verdeling begrotingstotalen (lastentotalen) Aandeel lokale overheden is meer dan evenredig om rekening te houden met investeringen (baten/lasten) Toetsing op basis van realisatie (IV-3 cijfers per kwartaal en/of de jaarrekening) IV-3 hersteltermijn naar 10 werkdagen (gemeenten < inwoners niet meer op kwartaalbasis) Betalingen gemeente- en provinciefonds kunnen worden opgeschort maximaal 26 weken Nationale sanctie: - basis bestuurlijk overleg, herstelplan, voorhangbesluit (Tweede Kamer) - collectieve korting algemene uitkering, storting begrotingsreserve: rentederving (in 4 e jaar terug mits 2 van de 3 jaar geen tekort; anders boete (waterschappen individuele korting) EU-sanctie: - aandeel in de boete - aandeel in de rentederving in verband met in depot plaatsen van een bedrag 22

© 2012 Deloitte The Netherlands Sancties Akkoord van 18 januari 2013: 23 “Het sanctie instrument is het ultimum remedium voor die situatie waar de norm wordt overschreden en komt pas in beeld nadat op alle cruciale momenten bestuurlijk overleg is gevoerd. Sancties zijn onderdeel van de wet, maar zullen gedurende deze kabinetsperiode niet worden toegepast.”

© 2012 Deloitte The Netherlands 24 Voorbeeld: Hebben de lokale overheden collectief de 0,3% van het BBP overschreden in 2017 ? -Nee: akkoord -Ja: -Voornemen tot sanctie (voorstel Minister van Financiën aan Minister van Binnenlandse Zaken) -Bestuurlijk overleg met als doel herstelplan (meerjarig voldoen aan de norm) -Resultaat bestuurlijk overleg -Voldoende: akkoord -Onvoldoende -Opleggen sanctie in de vorm van een renteloos depot (= begrotingsreserve) (via korting gemeentefonds betreffende het jaar volgend waarin de sanctie wordt opgelegd (= op z’n vroegst 2019 voor begrotingsjaar 2017, respectievelijk korting provinciefonds, waterschappen individueel) omvang: de overschrijding maximaal duur: 3 jaar na 3 jaar:a) verbeterpad goed doorlopen (2 van de 3 jaar binnen de EMU-saldo norm voor de lokale overheden. Begrotingsreserve valt uiterlijk vrij in 2021) Schade: renteverlies b) verbeterpad niet goed doorlopen Begrotingsreserve krijgt vorm van een boete Schade: korting gemeentefonds (= omvang overschrijding) + renteverlies. Dus: bestuurlijk overleg en verbetermaatregelen staan centraal: kans op sanctie beperkt (?) Dus: ook al blijft de gemeente binnen eigen referentiewaarden dan nog blijft eventuele gevolgen sanctie mogelijk als collectief decentrale overheden de norm van 0,2% overschrijden en een sanctie (renteverlies en korting gemeentefonds) wordt opgelegd. Sancties Overschrijding decentrale overheden collectief

© 2012 Deloitte The Netherlands 25 Nederland krijgt een sanctie vanwege te hoog EMU saldo tekort en/of te hoge EMU-schuld Oorzaak ook gelegen bij decentrale overheden omdat EMU saldo tekort > dan norm is (2017: 0,3%)? -Nee: akkoord -Ja: Na bestuurlijk overleg (voorhangbesluit Tweede Kamer) Bij boete: toerekenen aan gemeenten gezamenlijk (algemene uitkering), provincies (algemene uitkering) gezamenlijk dan wel waterschappen individueel. Hierbij letten op mate en duur (in het begrotingsjaar volgend op begrotingsjaar van toerekening). Bij depotstorting: toerekenen van het renteverlies aan gemeenten gezamenlijk (algemene uitkering), provincies gezamenlijk (algemene uitkering) dan wel waterschappen individueel. Hierbij letten op mate en duur. (in het begrotingsjaar volgend op begrotingsjaar van toerekening; voorschot en afrekening mogelijk). Sancties EU legt sanctie op

© 2012 Deloitte The Netherlands Algemene aandachtspunten -Er komt een extra financiële indicator bij namelijk EMU-saldo naast: -Structureel sluitende begroting -Weerstandsvermogen -Schuldpositie -Ook sturen en controleren op de ontwikkeling van het EMU-saldo (P&C-cyclus) -Macro-ontwikkeling van Rijk, decentrale overheden en gemeenten (via CBS) in het bijzonder goed volgen (letten op dreigende sancties). -Rekening houden met een verdere daling van de EMU-saldo tekort en de referentiewaarden -In de begroting en voorstellen voor B&W/Raad aandacht besteden aan dekking en financiering en effect op EMU-saldo en effect op de schuldenpositie -Breng verwacht EMU-saldo meerjarig in beeld -Investeringsprogramma en financieringsplanning goed op elkaar afstemmen -Zorg dragen voor realistische planningen (investeringen en grondexploitaties) -Balansposities prognotiseren -Zorg voor actuele en betrouwbare administraties -Hard-closing ieder kwartaal -Zorg voor tijdige en zorgvuldige toepassing van de procedure (iv-3) -Reageer niet te ad hoc. 26

© 2012 Deloitte The Netherlands Hoe kan je beïnvloeden? -Ideaalcomplex investeringen. -Investeringsplafonds maximeren (omgekeerde takendiscussie). -Echt verzelfstandigen en/of privatiseren. -Onroerend goed (gebouwen) afstoten. -Kapitaalverstrekken (leningen) en jaarlijks door middel van een bijdrage/subsidie afschrijven. -Huren, leasen -Onderling compenseren -Bestuurlijk overleg zoeken -Begrotingsoverschot creëren (maakt ruimte voor investeringen) -Waardestijgingen deelnemingen in rente/dividend etc. laten uitkeren. 27