|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Rouw na Moord Onderzoek naar psychische klachten van nabestaanden van moord en doodslag 13 mei 2014 Mariëtte van Denderen, MSc Prof. Dr. Jos de Keijser Prof. Dr. Paul Boelen

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Personalia ›Filmwetenschappen (MSc) ›Criminologie (MSc) ›FPC van Mesdag kliniek (TBS kliniek) › : Promovenda Rouw na Moord 2

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen 3 Marianne Vaatstra 16j. (1999) Nienke Kleiss 10j. (2000) Schiedammerparkmoord Pim Fortuyn 54j. (2002) Ruben & Julian 9 en 7 j. (2013) Christel Ambrosius 23 j. (1994)

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Prevalentie ›150 a 180 mensen jaarlijks vermoord in Nederland ›Ieder slachtoffer laat een aantal nabestaanden achter 4

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Volgens nabestaanden, de maatschappij en de wetenschap: Iemand verliezen door moord is het ergste wat je kan gebeuren. ‘there is ample evidence that loss due to homicide is associated with post-traumatic stress phenomena’ (Freeman, Shaffer & Smith, 1996; p. 337) ‘losing a loved one to homicide is a chronic, never-ending trauma (…)’ (Thompson, 1995, p. 3, 4). 5

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Klopt dat? ›Onderzoek naar klachten na overlijden door - Moord - Zelfdoding - Auto-ongeval “50% of the parents of murdered children developed Posttraumatic Stress Disorder” (Murphy et al., 2002, 2003) 6

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vragen 1.Wat is de prevalentie van Posttraumatische Stress Stoornis (PTSS) en Gecompliceerde Rouw (GR) bij nabestaanden van moord? 2.Wat is de rol van wraak op het rouwproces? 3. Wat is het effect van een behandeling bestaande uit cognitieve therapie en EMDR op de PTSS en GR klachten van nabestaanden na moord? 7 Vragenlijstonderzoek Behandelstudie

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vraag 1 ›Wat is de prevalentie van Posttraumatische Stress Stoornis (PTSS) en Gecompliceerde Rouw (GR) bij nabestaanden van moord? 8

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen In- en exclusiecriteria ›Familieleden; ouders, kinderen, broers/zussen van 18 jaar en ouder ›Partners ›Meerdere personen binnen één gezin kunnen meedoen Exclusiecriteria: ›De Nederlandse taal niet machtig ›Verdachten/daders 9

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Inclusie deelnemers 1. Lotgenotenorganisaties: ›VOVK: Vereniging Ouder van een Vermoord kind ›ADS: Aandacht Doet Spreken ›VVRS: Vereniging voor Veiligheid, Respect en Solidariteit 2. Casemanagers Slachtofferhulp Nederland 3. Website en media › 10

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vragenlijstonderzoek 11 ›Gecompliceerde rouwklachten (Rouwvragenlijst) ›Posttraumatische stressklachten (Schokverwerkingslijst) ›Wraak (Vengeance Scale) ›Vermijding (Omgaan met Verlies) ›Fysieke klachten (Korte Klachtenlijst)

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Kenmerken van deelnemers ›330 ingevulde vragenlijsten ›Leeftijd nabestaanden: 58 jaar (range ) Leeftijd slachtoffers: 27 jaar (range 0 – 69) ›Gemiddelde tijd sinds het overlijden: 7 jaar (range jaar) ›89% van de moorden vond plaats in Nederland, 11% in het buitenland ›5.1% was getuige van de moord (N=17)

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Onderlinge relaties 13 Nabestaande Slachtoffer Dader ? 2012 Nabestaande Slachtoffer Dader Man (30j ) Man (35j ) VaderOnbekende Man (68j ) Broer Zoon

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen 14 Tabel Demografische gegevens CategorySubcategory Sex (N total)Man N = 113 Vrouw N = 218 Dader isVeroordeeld N = 202 Niet gevonden N = 24 De rechtszaak is nog bezig N = 56 Vrijspraak/sepot N = 14 Nabestaande is … van het slachtoffer (ex) partner N = 29 Ouder N = 159 Kind N = 42 Broer/zus N = 54 Ander familielid N =28 Vriend/bekende N =19 Dader is … van de nabestaande (ex) partner N = 14 Directe familie N=19 (ouder, kind, broer/zus) Ander familielid N = 31 Vriend/bekende N = 87 Onbekende N = 168 Lid van een lotgenoten- vereniging? Ja N = 172 Tijd sinds overlijden 9 jaar Nee N = 136 Tijd sinds overlijden 3 jaar

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Resultaten ›33% heeft last van posttraumatische stress klachten ›81% heeft veel langdurig en intense rouwklachten ›Gemiddelde tijd sinds het overlijden: 7 jaar ›Naarmate de tijd toeneemt nemen PTSS klachten en gecompliceerde rouwklachten af

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Resultaten ›Vrouwen ervaren meer PTSS en GR dan mannen ›Ouders ervaren meer klachten dan indirecte familieleden en kinderen van het slachtoffer ›Geen effect op PTSS/ GR wat betreft: -De relatie tussen nabestaande – dader -Dader wel of niet veroordeeld 16 Nabestaande Slachtoffer Dader

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Resultaten ›Maakt het uit of iemand lid is van een lotgenotenvereniging? ›Wel lid: ADS, VOVK, VVRS ›Geen lid: Slachtofferhulp / website Tabel 2 Prevalentie van Gecompliceerde Rouw en PTSS bij mensen die wel of geen lid zijn van een lotgenotenvereniging. Totale steekproef LidGeen lid Is er een statistisch verschil? Gecompl. Rouw 81.9%82.7%80.6%Nee PTSD33.3%31.1%36.5%Nee 9 jaar3 jaar

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vraag 2 Wat is de rol van wraak op het rouwproces? Wat is het verband tussen wraak en a) Gecompliceerde rouw en PTSD? b) Geslacht, leeftijd, relatie tot slachtoffer, relatie tot dader? c) Is de dader wel of niet veroordeeld? d) Strafduur? 18

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Belemmerende gedachten ›Ik kom hier nooit meer overheen ›Pas als de dader gevonden wordt kan ik verder... ›Pas als de dader bestraft wordt… ›Pas als de dader levenslang krijgt… ›Pas als ik wraak genomen heb… 19

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Resultaten a)Er is een significante samenhang tussen wraak en PTSD/gecompliceerde rouw b) Geslacht nabestaande speelt geen rol c) Dader binnen de familie  minder wraak gevoelens 20

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Wraak & langere straffen d) Dader wel/niet veroordeeld en strafduur: geen effect op wraakgevoelens ›Sommige nabestaanden en politieke partijen willen langere straffen voor daders ›Met welk doel? 21

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vraag 3 Wat is het effect van een behandeling bestaande uit Cognitieve gedragstherapie en EMDR op PTSS en gecompliceerde rouwklachten van nabestaanden na moord? 22

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Behandelopzet 27 therapeuten getraind in het behandelprotocol 8 individuele sessies met een cliënt Interventie- en wachtgroep (na 4 mnd) conditie 23

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Inclusiecriteria: ›Partners ›Familieleden; ouders, kinderen, broers/zussen van 18 jaar en ouder ›Meerdere personen binnen één gezin kunnen meedoen ›Hoge score op de Rouwvragenlijst en/of ›Hoge score voor PTSS klachten 24

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Opzet behandeling: 8 sessies Kennis making 2. Rouw in het gezin 3. EMDR 4. EMDR 5. EMDR 6. CGT 7. CGT 8. CGT 3. CGT 4. CGT 5. CGT 6. EMDR 7. EMDR 8. EMDR

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vragen behandelstudie 1.Leidt de behandeling tot minder klachten? 2. Heeft de behandelvolgorde (CGT-EMDR of EMDR-CGT) invloed op de behandeluitkomst? Hypothese: Eerst het trauma behandelen (EMDR) en daarna rouw (CGT) leidt tot betere behandeluitkomsten (Murphy, Johnson, Chung & Beaton, 2003; Rando, 1996; Rynearson & Geoffery, 1999) 26

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Voorlopige resultaten (N=38) 1.De behandeling leidt tot significant lagere rouw en PTSS klachten 2. De behandelvolgorde heeft geen effect op de behandeluitkomst 27

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Echter… ›N=80? ›Is er een verschil in subgroepen: N= … heeft alleen rouwklachten N= … heeft alleen PTSD klachten N= … heeft beide klachten Reduceert EMDR ook gecompliceerde rouw? 28

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Verder Is er een verschil in het behandeleffect voor - man vs vrouw -kort verlies vs lang verlies Wordt de afname van klachten gemedieerd door - afname wraakgevoelens - afname vermijdingsgedrag 29

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen De stand van zaken ›Behandeling implementeren: toegang voor iedere nabestaande & therapeuten keurmerk ›Behandelartikel: in afwachting van laatste data ›Verspreiden van kennis 30

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Artikelen ›Psychopathology among homicidally bereaved individuals A systematic review (Online) gepubliceerd in Trauma, Violence & Abuse (2013) M. van Denderen, J. de Keijser, M. Kleen & P. Boelen ›Prevalence and Correlates of self-rated Post-Traumatic Stress Disorder and Complicated Grief in a Community Based Sample of Homicidally Bereaved Individuals Geaccepteerd in Journal of Interpersonal Violence (2014) M. van Denderen, J. de Keijser, M. Huisman & P. Boelen ›Revenge and Psychological Adjustment after Homicidal Loss Geaccepteerd in Aggressive Behavior (2014) M. van Denderen, J. de Keijser, C. Gerlsma, M. Huisman & P. Boelen ›Treating Complicated Grief and Posttraumatic Stress Disorder with Cognitive Behavioural Therapy and EMDR in Homicidally Bereaved Individuals: a Randomised Control Trial In preperation M. van Denderen, J. de Keijser, M. Huisman & P. Boelen 31

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen 32

|Datum faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Met dank aan ›Subsidiegever: Fonds Slachtofferhulp ›Lotgenotenorganisaties VOVK, ADS, VVRS ›Slachtofferhulp Nederland ›Rijksuniversiteit Groningen: Universiteit Utrecht: Prof. Dr. Jos de Keijser Prof. Dr. Paul Boelen Dr. Mark Huisman Dr. Coby Gerlsma 33