Huisnummers, straatnamen en kadasterpercelen De weg vinden in de historische stad Reinout Klaarenbeek Universiteit Antwerpen Introductie: naam, achtergrond, betrokken bij project GIStorical Antwerp sinds januari vorig jaar, taak: voornamelijk betrokken bij het ontwerp van het GIS en de verwerking van de negentiende eeuwse bronnen daarin.

Opbouw 1. Inleiding 2. Kadaster 2a. Het Modern Kadaster 1834 2b. Supplementaire kadastrale kaarten 1835-1856 (heden) 3. Franse huisnummering 3a. Gevelplan 1801 3b. In de kantlijn van het Aanwijzende tafelen 1834 3c. Concordantie straatnummering 1856 4. Voorbeeld De burcht & afsluiting (hoofdopzet) In deze presentatie wil ik eigenlijk twee dingen bespreken. Na een korte inleiding wil ik het hebben over het Kadaster en het Franse huisnummeringsysteem. (doel) Het doel is een kijkje in de keuken te geven van wat eer op dit moment gebeurt met GIStorical Antwerp. Alleen één deel het kadaster 1834 is thans ontsloten, op termijn willen we meer ontsluiten. - Het Kadaster, dat vanaf 1834 in gebruik werd genomen, en vormt de basis van het GIS. Deze GIS laag is sinds vandaag beschikbaar in de Webviewer, zoals zojuist gepresenteerd door de Hans Mol. De 1834 was alleen een begin laag, en in het GIS dat onder constructie is, worden niet alleen de Kadastrale minuutplans, maar ook de supplementaire kadastrale kaarten verwerkt. - Daarnaast de Franse huisnummering: deze was in gebruik tussen 1801 en 1856. In GISgorical Antwerp hebben we drie bronnen gebruikt om het GIS te verrijken met de Franse huisnummers die ik zal toelichten: het Gevelplan 1801, de kantlijn van de aanwijzende tafelen 1834 en de concordantie straatnummering 1856. (afsluiting, voorbeeld) Alvorens het woord aan Ellen te geven, die kort stil zal staan bij de fantastische onderzoeksmogelijkheden die het systeem biedt, zal ik afsluiten met een voorbeeld.

1. Inleiding (algemeen) De stad Antwerpen staat aan het begin van de negentiende eeuw voor grote veranderingen. De tijd van industrialisatie was begonnen en met de heropende Schelde namen de mogelijkheden voor handel toe. De textiel industrie werd de rug toegekeerd en Antwerpen was op weg een echte havenstad te worden. (grafiek) In de grafiek zien we de bevolking van Antwerpen, pieken in haar Gouden zestiende eeuw tot meer dan 100.000, om vervolgens te halveren en op dat niveau van ca 50.000 te blijven tot het begin van de 19de eeuw. Vanaf toen ging de bevolking snel groeien; door een stijgende levensverwachting en door de aantrekkingskracht die de stad had of afstoting van het land, die in elk geval een sterke trek naar de stad tot gevolg hadden. Het is deze periode vanaf het eind van de negentiende eeuw die we hier bespreken. Grafiek 1. Ontwikkeling aantal inwoners (in duizenden, linker as) en aantal huizen (in duizenden, rechter as) vanaf 1500 tot 1850. Naar: De Belder 1977 De behuizing van Antwerpen op het einde van de XVIIIde eeuw.

1. Inleiding: overheidsstatistiek en landmeten Er is een toename aan geografische gegevens in de negentiende eeuw in de Franse tijd. In XXXX wordt België onderdeel van het Franse Koninkrijk. De Fransen zorgden voor een objectivering van de overheidsstatistiek. De Franse Tijd stond het motto ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ hoog in het vaandel. Overal werden objectieve overheidsmaatregelen genomen om te komen tot een rechtvaardige verdeling en heffing van belastingen. En zo werden deze ook naar België gebracht. De landmeetkunst en de cartografie die in de bloeiperiode tot grote hoogte was gestegen was wat in het slop geraakt: de dynamiek was na de zestiende eeuw beperkter en vaak baseerde men zich bij nieuwe kaarten op oudere kaarten. Bij het instellen van een rechtvaardige grondbelasting en nieuwe plannen zoals die van Verly in Antwerpen deden de behoefte ontstaan aan nieuwe kaarten. In deze periode neemt de landmeetactiviteit sterk toe en worden er veel gedetailleerdere nieuwe kaarten gemaakt.

2a. Modern Kadaster 1834: De kaarten in het Stadsarchief, verschillende schaalniveaus De stad Antwerpen binnen de Spaanse wallen is opgedeeld in vier secties of wijken, die ook met de letters A, B, C en D aangeduid worden. Antwerpen, Sectie A, Blad 9 (1:1250), SA12 4228 “Verzamelings Plan der 1ste wijk van de stad Antwerpen.” SA12 4228 Kadastrale situatie ten zuiden van de Grote Markt: Uitsnede van Kadastrale kaart Antwerpen, Sectie A, Blad 9 SA12 4228 Het Kadaster. Inleiding Hoewel het kadaster nog geen productie van enige omvang gemaakt kon hebben, deelde het niet het lot van zovele Franse instituties die in 1813 zonder pardon opgedoekt werden – sterker nog, het kadaster werd buitengewoon snel in zijn bestaan bevestigd, al drie weken nadat de Prins in Scheveningen binnengehaald was. Tussen 1815 en 1830 bij de Nederlanden. Deze haast wordt begrijpelijk wanneer men beseft dat de kadastrale kartering op even grootscheepse als moderne, ‘rationele’ wijze het land moest ontsluiten voor een zeer belangrijke bron van overheidsinkomsten. Het kadaster werd voltooid en in gebruik genomen tijdens de nieuwe koninkrijk van België. Wat is het kadaster? Het hele land werd de eigendommen opgemeten: hun ligging begrenzing en ontsluiting van elk perceel inclusief eventuele opstallen. Dat gebeurde in een schaal van 1:2500 en 1:5.000 en de steden en ander bebouwd gebied nog gedetailleerder: 1.1250. Vanuit fiscaal oogpunt gezien was de kartering een van de hulpmiddelen, niet eens het belangrijkste om tot het doel te komen: de koele, objectieve waardebepaling van onroerende goederen in het koninkrijk. Belangrijker waren de metingen zelf en de taxaties die in het voetspoor van de landmeters verricht werden. Deze werden opgeschreven in de oorspronkelijk aanwijzende tafelen 208. Schaalniveaus van het kadaster: De fiscale perceelsidentificatie gebeurt tot vandaag aan de hand van een combinatie van het kadastrale gemeentenummer, een sectieletter en een perceelnummer (opgebouwd uit een grondnummer en eventueel ook een exponent, macht en bisnummer). Wij hebben gebruik gemaakt van de kadastrale opmetingen die gedateerd worden in 1824-1825. De stad Antwerpen is opgedeeld in vier secties; Van elk van deze secties bestaat een overzichtsblad, waarin het juiste detail blad kan worden opgezocht; Een detailblad ziet er als volgt uit: in het totaal is Antwerpen opgebouwd uit 71 van dergelijke bladen. Een detail van het kadaster: de ligging begrenzing en ontsluiting van elk perceel inclusief eventuele opstallen is opgetekend.

2a. Modern Kadaster 1834: Van papier naar GIS, georeferentie & vectorisatie Georeferentie Ten eerste moesten kadasterbladen van de historische stad Antwerpen binnen de Spaanse wallen ge-georefereerd worden: ofwel ze moesten in een coördinatensysteem komen. Dat wil zeggen dat de kaarten in een GIS omgeving informatie meekrijgen over hun locatie. Dat is voor de 71 kadasterbladen gedaan, waarvan er hier vier ter illustratie. Vectorisatie De volgende stap was het overtekenen van de lijnen, de vectorisatie. Dit gebeurt nu in één klik, maar dat was veel werk, waarvoor we onze dank aan Tim Bisschops verschuldigd zijn.

2b. Supplementaire kadastrale kaarten 1835-1856: de kaarten van het Kadaster Archief Voorbeeld mutatieschets: splitsing van een perceel Oude situatie perceel: Antwerpen C 1079 Nieuwe situatie Percelen: Antwerpen C 1079a, C 1079b, C 1079c, C 1090a. De supplementaire kadastrale kaarten van het Kadastraal Archief, of mutatieschetsen. De oorspronkelijke kadastrale minuten en aanwijzende tafelen waren het begin van een systeem. Daarna werden door het kadaster de mutaties in grondeigendom bijgehouden. De notaris meldde de veranderingen van grond en bebouwing en deze werden door het kadaster ingemeten, wat resulteerde in de zogenaamde mututieschetsen 207. (bijhorende tabel is Supplementaire tafel 209 en artikelnummer in de Kadastrale legger 212). Deze mutatieschetsen zijn geordend per wijk en per jaar. Uitleg afbeelding Elke mutatieschets laat de oude situatie zien en de nieuwe situatie van het perceel. In het voorbeeld gaat het om de splitsing van het perceel, maar het kan ook gaan om een samenvoeging, SOORTEN MUTATIES (Division (splitsing), Réunion (samenvoeging), Changement de limité (verandering van de grens), Démolition totale (totale sloop), Nouvelle construction (nieuwe bebouwing), Rénouvellement partiel (gedeeltelijke vernieuwing), Réconstruction (herbouw), Réconstruction totale (totale herbouw), Combinaties van bovenstaande mutaties). Het veranderde perceel krijgt een letter toegevoegd. Als de letters a tot z op zijn, gaat men over tot het exponenten.

2b. Supplementaire kadastrale kaarten 1835-1856: verwerking in GIS Verwerking mutaties voorbeeld Sint Paulusstraat: Kadaster situatie 1854 Mutatieschets 12 uit 1855 Kadaster situatie 1855 (na verwerking schets 12, 1855) Mutatieschets 12 1856 Kadaster situatie 1856 (na verwerking schets 12, 1856) Voorbeeld Sint Paulsstraat Een voorbeeld hier is de doorbraak van de Sint Paulusstraat, een meer complexe mutatieschets. Dit is één van de weinige doorbraken en vond plaats in 1854.

2b. Kadasterpercelen: maar nog geen huisnummers Alles mooi en aardig, maar tot nog toe hebben we enkel nog maar GIS-kaartlagen met perceelnummers. En de meeste bronnen die we nu in kaart willen gaan brengen, zoals de vele bevolkingstellingen allerlei andere statistische overheidsbronnen en de adresgidsen hebben adressen als locatie aanduiding. Tussen 1801 en 1856 werd gebruik gemaakt van het zogenaamde Franse huisnummer.

3. Franse Huisnummering Ancien Regime Gevelplan 1801 Franse huisnrs. Concordantielijst, van Frans- naar straat nummer 1856 Kantlijn kadastrale legger 1834 Gevelplan 1801 Straat+huis Er zijn drie bronnen met Franse huisnummers die we in het GIS verwerkt hebben namelijk: 1. Gevelplan 1801 2. Kantlijk kadastrale legger 1834 3. Concordantielijst

1801 1834 1856 3. Franse Huisnummering GIS: Een Gelaagd systeem gevelplan 1834 kadaster 1856 concordantie Het GIS is een gelaagd systeem, waarin verschillende lagen met verschillende bronnen uit tijdsperiodes over elkaar heen worden gelegd. Natuurlijk kan de ontwikkeling worden gevolgd.

3a. Franse Huisnummering, het Gevelplan 1801: de kaarten in het Stadsarchief “…een plan van de stad op te stellen met een nauwkeurigheid die een ander tot nu toe nooit bereikt heeft…” De eerste kaart die we bespreken is de Franse Huisnummerkaart, of het Franse Gevelplan. Deze kaart wordt volgens Lombaerde op een contract teruggevallen dat teruggaat tot 2 september 1801. Volgens het contract werd de opdracht voor het plan verleend in 1801: Op 26 juli 1801 laat maire Jean Werbrouck aan de prefect d’Herbouville weten dat citoyen Du Bray, geograaf-landmeter, een voorstel indient om “een plan van de stad op te stellen met een nauwkeurigheid die een ander tot nu toe nooit bereikt heeft.” Met deze kaart is er een document dat nuttig is bij het innen van belastingen en dankzij dit plan zouden de rooilijnen van straten en pleinen eindelijk exact kunnen vastgelegd worden. Naast een overzichtskaart (1:4.000) worden er op grotere schaal plannen op rolstok van de wijken 1 tot 4 opgesteld, in een schaal van 1:8.00.

3a. Franse Huisnummering, het Gevelplan 1801: volgorde van nummering Zit er een LOGICA in de volgorde van de nummering ? Afgaande op de nummervolgorde kunnen de looproutes voor de inventarisatie worden nagegaan. De rode lijn stelt de hoofdroute (eerst de ene, dan de andere zijde) voor en de oranje lijn aftakkingen daarvan en de gele lijn daar weer aftakkingen van. Elk nummer om de 250 is weergegeven op de kaart. Te beginnen rechtsonder bij nummer 1 (bij de Vismarkt) werd gelopen van het zuidwesten, dan het zuidoosten, dan het (noord)westen en dan het noordoosten van de eerste wijk om te eindigen bij de Slijkpoort nr. 2640. Er zit dus een logica in de nummering, maar in de praktijk was die logica er niet of nauwelijks. Kaart: Looproute Eerste wijk , gevelplan 1801: ZW, ZO, NW en NO. Hoofdroute (rood), aftakking (oranje), sub-aftakking (geel) en nummers.

3a. Franse Huisnummering, het Gevelplan 1800: van papier naar GIS Het Gevelplan werd in ‘digitale stukken geknipt’, en daarna onder de Kadasterlaag 1834 gelegd. Voor een groot deel komen de grenzen overeen: voor het overige werd deze aangepast in een nieuwe laag gevelplan (in voorbeeld: percelen 478 en 463).

3a. Franse Huisnummering, het Gevelplan 1801: veranderde topografie t 3a. Franse Huisnummering, het Gevelplan 1801: veranderde topografie t.o.v. kadaster 1834 In de binnenstad bleef de stedenbouwkundige structuur grotendeels ongewijzigd. Aan de Scheldezijde echter zien we grote veranderingen optreden. Kaart illustratie: Verdwijnen van de ‘Boerenbuurt’ voor de aanleg van het Bonaparte dok.

3b. Franse Huisnummering, kadastrale legger 1834: de legger in het Stadsarchief Ca. 33 jaar na het Gevelplan (1801) worden de Franse huisnummers in de kantlijn van de kadastrale legger uit 1834 (oorspronkelijk aanwijzende tafel 208) vermeld.

3b. Franse Huisnummering, kadastrale legger 1834: koppeling en aanvullen in GIS

3c. Franse Huisnummering, concordantie naar straatadressen 1856: de legger in Stadsarchief

3c. Franse Huisnummering, concordantie naar straatadressen 1856: GIS data koppeling 1834 1856 Etcetera De Concordantielijst van 1856 werd gekoppeld aan de Franse huisnummers van 1834. De eerste stap was om met behulp van de kadastrale mutaties de kadastrale situatie van het jaar 1856 op te vragen. De Franse huisnummers uit het jaar 1834 (die we vonden in de kantlijn van de aanwijzende tafel) nemen we mee naar de kaartlaag van 1856. In de tussenliggende 22 jaar is de topografie opnieuw gewijzigd, waardoor niet alle percelen een Frans huisnummer hebben. De Concordantielijsten van 1856 die een volledig beeld geven van de Franse huisnummering in dat jaar, werden gekoppeld aan deze laag (met percelen uit 1856 en Franse huisnummer uit 1834). De overeenstemmende percelen konden worden gekarteerd en de ontbrekende percelen worden aangevuld zodat de exacte situatie van 1856 ontstaat.

4. Voorbeeld, de Burcht en afsluiting Foto: Google Earth, Wim Robberechts & Co We sluiten af met een voorbeeld van de Burcht. Hoe is de situatie daar veranderd in de eerste helft van de negentiende eeuw?

4. Voorbeeld, de Burcht en afsluiting Behalve de gewijzigde kadastrale situatie hebben we natuurlijk ook voor de drie jaren de Franse Huisnummers. Kaartlagen met Franse huisnummers rond de Burcht 1835 - 1850

VERVOLG: 4. Voorbeeld, de Burcht en afsluiting Ancien Regime Wijkboeken, Schepenregisters Franse huisnrs. Transitie straat- en huis nummers 1856 Kantlijn kadastrale legger 1834 Gevelplan 1801 Straat+huis Kadastrale mutaties, aanvullende kaarten zoals Gervais 1889 We hebben nu gekeken naar de eerste helft van de negentiende eeuw en de Franse huisnummering, maar in de toekomst zullen we het systeem gaan uitbreiden zowel verder in de tijd als terug in de tijd. Zodat er een cartografische infrastructuur ontstaat die het toelaat bronnen met locatiegegevens uit een steeds bredere tijdsspanne te koppelen aan de kaart. Dat biedt zeer mooie onderzoeksmogelijkheden, waarvan mijn collega Ellen u nu enkele zal laten zien.

Dank voor uw aandacht!