Moeilijke mythen Godenkritiek in het Oude Griekenland

Presentatie over: "Moeilijke mythen Godenkritiek in het Oude Griekenland"— Transcript van de presentatie:

1 Moeilijke mythen Godenkritiek in het Oude Griekenland
Collegedag Oude Grieken, 12 februari 2018

2 Het Griekse Pantheon Olympische scène uit Disney’s Hercules (1997)

3 Herodotos zei het al Historiën 2.53 (vert. O. Damsté): ‘Wat de oorsprong van elk der goden is, of zij allen altijd bestonden en hoe zij eruit zien, dat weten de Grieken om zo te zeggen pas sinds gisteren of eergisteren. Hesiodos en Homeros zijn namelijk, naar ik aanneem, ten hoogste 400 jaar ouder dan ik, zeker niet meer. Zij zijn het, die de Griekse theogonie en functies hebben onderscheiden en hun uiterlijke verschijning beschreven.

4 ‘Sinds gisteren of eergisteren’
Homeros Ilias, Odyssee Hesiodos Theogonie, Werken en Dagen, Catalogus van Vrouwen (?) Epische Cyclus Kypria, Aithiopis, Mikra Ilias, Iliou Persis, Nostoi, Telegonie Homerische Hymnen

5 Mythische geschiedenis
Eerste Generatie: Ontstaan van Aarde en Hemel Tweede Generatie: Titanen Derde Generatie: De Olympische Orde Geboorte van de helden Heroïek: Argonautica, Trojaanse / Thebaanse Cyclus Traumatische afsluiting Heroïsch Tijdperk Heden (IJzeren Tijdperk)

6 Wat zijn goden eigenlijk?
Goden zijn niet: psychologische krachten kosmische oerkrachten literaire middelen Goden zijn wel: Antropomorfe wezens uit een oudere fase van de kosmos, onsterfelijk en met meer en bijzondere krachten, die ingrijpen in de wereld.

7 ‘Double bind’ Eigen wil compatibel met goddelijke sturing
‘… We zullen hem maar laten doen, of hij nu weggaat of hier blijft. De strijd hervat hij wel, wanneer zijn hart vanbinnen hem daartoe aanspoort en een god hem drijft.’ Ilias (vertaling Lateur, aangepast) Achtergrond: Phoinix en Odysseus voor Achilles op een Attische hydria uit Staatliche Antikensammlungen.

8 Xenophanes in de aanval
Fragment 11: Homeros en Hesiodos hebben aan de goden alles toegeschreven wat schandelijk en eerloos is voor de stervelingen: diefstal, overspel en elkaar bedriegen.’ Fragment 18: De goden hebben echt niet vanaf het begin alles aan de stervelingen geopenbaard, maar mettertijd vinden zij zoekend het betere.’ ca

9 Paarden en hun goden Fragment 15:
‘Maar als koeien en paarden en leeuwen handen hadden of met hun handen konden schilderen en kunstwerken konden maken zoals de mensen, dan zouden paarden hun goden als paarden en koeien als koeien afbeelden, en hun lichamen maken naar de vorm die zij zelf hebben.’

10 De opkomst van allegorie
Hyponoia < ὑπό + νοῦς

11 Allegorie in het epos? ‘s Werelds eerste fabel in Werken en Dagen
Theogonie een ‘dun besluierde allegorie’? Saturnus/Kronos eet één van zijn kinderen op; Peter Paul Rubens, 1638, Prado Museum Madrid. Staat Kronos allegorisch voor de Tijd?

12 Theagenes, vader van de allegorie
Fysische allegorie: Hephaistos = vuur, Poseidon = water, Hera = lucht (ἀήρ) Psychologische allegorie: Athena = wijsheid, Aphrodite = begeerte, Hermes = rede Sterke vs. zwakke allegorie? Defensieve of offensieve strategie?

13 De Eeuw van Verlichting
Verdergaande abstractie in Herodotos Cf. de zelfmoord van Kleomenes, veroorzaakt door: Overmatig drankgebruik Straf van de god vanwege Het omkopen van de Pythia Het omhakken van een heilig woud in Attika Het schenden van een heilig woud bij Argos

14 Twijfel op het toneel Uit Euripides’ Bellerophon (ca. 430): ‘Beweert iemand dat er echt goden zijn in de hemel? Die zijn er niet, die zijn er niet, als iemand bereid is niet domweg op ouderwetse verhalen te vertrouwen. Denk zelf maar na, en baseer je mening vooral niet op mijn woorden. Ik zelf beweer dat tirannie veel mensen doodt en hen van hun bezittingen berooft; en dat tirannen hun eden breken om steden te plunderen, en met die acties zijn ze veel welvarender dan mensen die dag in dag uit rustig en godvruchtig hun dagen doorbrengen.’

15 De dieu policier Uit Euripides’ Sisyphos (ca. 415): ‘De wetten beteugelden de misdaden die in het openbaar gepleegd werden, maar toen gingen ze ertoe over die stiekem te begaan. Toen bedacht een wijze en slimme man voor stervelingen de angst voor de goden, zodat er een afschrikwekkend middel zou zijn voor de slechteriken, zelfs als ze iets in het geheim doen of zeggen. Vanuit deze bron bracht hij het goddelijke ten tonele: er is een godheid die eeuwig leeft, met zijn geest kan horen en zien, die goddelijk van aard is en zijn geest voortdurend overal op heeft gericht. Hij hoort wat er ook maar door stervelingen wordt gezegd en ziet alles wat zij doen. Als je stiekem iets beraamt, zal dat de goden niet ontgaan.’

16 Euhemeros: goden waren koningen
Hiera Anagraphe historiserende verklaring aanval op religie Danaë wordt bezocht door Zeus op een roodfigurige vaas uit Attika

17 De Hydra van Lerna

18 Palaiphatos: een andere aanpak
Vierde eeuw Geboren in Egypte Leerling van Aristoteles 5 boeken Peri Apistôn

19 Peri Apistôn bloemlezing over 52 items opbouw onduidelijk 7 onecht (?)

20 Geen allegorist ‘Al die gedaanten en vormen waarover verteld wordt dat ze er toen wel waren maar nu niet meer – dat soort dingen hebben niet echt bestaan. Want als er ooit iets op een ander tijdstip heeft bestaan, bestaat het ook nu en zal het er later ook zijn. Zelf ben ik altijd vol lof over wat de schrijvers Melissos en Lamiskos uit Samos in hun inleiding zeggen: ‘Wat ontstond, is, en zal verder zijn.’ Maar de dichters en historici hebben sommige gebeurtenissen verdraaid en ze ongeloofwaardiger en wonderlijker gemaakt, omdat ze de mensen willen verbazen.’

21 Geen euhemerist

22 ‘Palaephatean structure’
beknopte versie van de mythe afkeuring echtgebeurde verhaal afronding

23 Telling names Drakon Krios Tauros

24 Dubbelzinnige woorden

25 Metaforiek

26 De prôtos heuretes

27 Invloed Palaiphatos eerste systematische rationalist
Navolging bij Herakleitos en anonymus Palaiphateïsche methode steeds eclectischer

28 Op zoek naar Odysseus