Lichaamsbewustzijn, emotieherkenning en impulsiviteit bij patiënten met een cluster B persoonlijkheidsstoornis Alyanne van den Hoek Forensische Psychiatrische Kliniek (GGZ Drenthe) Begeleider: W.J. Scheffers Mastersymposium PMT 16 oktober 2015

Onderzoeksvraag Hoe scoren patiënten met cluster B persoonlijkheidsproblematiek en agressieproblematiek op: Lichaamsbewustzijn Emotieherkenning Impulsiviteit? Deelvraag: Verschillen tussen: traumagerelateerde klachten zonder traumagerelateerde klachten

Figuur 1: Schematische weergave van het onderzoek Opbouw Figuur 1: Schematische weergave van het onderzoek

Onderzoekspopulatie Mannelijke patiënten Cluster B persoonlijkheidsstoornis (Antisociaal, narcistisch, borderline, theatraal) Agressieproblematiek (delict) > 18 jaar Normaal begaafd Ambulant of klinisch in behandeling bij: FPK Assen, AFPN Assen of Groningen, Kairos Forensische Polikliniek, FPC de Kijvelanden, de Woenselse Poort

Sociodemografische en klinische gegevens Tabel 1: Klinische kenmerken onderzoeksgroep   Totale groep N = 33 Geen trauma N = 15 Trauma N = 18 N % behandelduur Minder dan 2 maanden 4 12,1 1 6,7 3 16,7 2 – 6 maanden 11 33,3 5 6 6 – 12 maanden 7 21,2 2 13,3 27,8 Meer dan 12 maanden 46,7 22,2 Ervaring met lichaamsgerichte therapie < 2 maanden 21 63,6 10 66,7 61,1 > 2 maanden 12 36,4 38,9

Sociodemografische en klinische gegevens Tabel 2: Overige diagnosen   Aantal keer gediagnosticeerd Diagnose Totale groep Geen trauma N = 15 Trauma N = 18 ADHD 11 7 4 Trekken van een antisociale persoonlijkheidsstoornis 9 3 6 Trekken van een narcistische persoonlijkheidsstoornis 5 Trekken van een borderline persoonlijkheidsstoornis Middelenafhankelijkheid 10 PTSS Autisme Spectrum Stoornis 2 Overige

Lichaamsbewustzijn Waarnemen van de lichamelijke toestand, processen en acties, waaronder specifieke fysieke sensaties en meer complexe syndromen als pijn, gevoel van (ont)spanning en fysieke signalen van emoties (Mehling et al., 2009)

Lichaamsbewustzijn Somatic Awareness Questionnaire (SAQ) (Gijsbers van Wijk & Kolk, 1996) Gevoeligheid voor interne lichamelijke processen (niet gekoppeld aan ziekte of emotie) Voorbeelditems: ‘Ik voel het altijd wanneer ik me zo ingespannen heb, dat ik er de volgende dag last van heb’, ‘ik heb het snel door wanneer mijn maag samentrekt van de honger’ Scale of Body Connection (SBC) (Price & Adams Thompson, 2007) 2 Subschalen: lichaamsbewustzijn (SBC Aw) en lichaamsdissociatie (SBC D) SBC Aw: bewustzijn van lichamelijke sensaties, totale toestand, aandacht voor veranderingen in het lichaam Voorbeelditems: ‘ik kan mijn emoties moeilijk herkennen’, ‘ik merk hoe mijn lichaam verandert als ik boos ben’

Emotieherkenning Alexithymie: het niet in staat zijn emoties te herkennen en te beschrijven en daarbij moeite hebben emoties en gevoelens te reguleren (Pond et al., 2011) Aangetoond verband alexithymie en agressie: Pond et al. (2011) Toronto Alexithymia Scale (TAS 20) (Kooiman, Spinhoven & Trijsburg, 2002) 3 subschalen: Herkennen van gevoelens (Difficulties Identifying Feelings [TAS DIF]), Beschrijven van gevoelens (Difficulties Describing Feelings [TAS DDF]) en Extern georiënteerd denken Voorbeelditems: ‘ik ben vaak in verwarring over wat ik voel’, ‘ik kan mijn gevoelens gemakkelijk beschrijven’

Impulsiviteit Relatie impulsiviteit en gewelddadig gedrag (Brouwers, Appelo, & Oei, 2005) Barratt Impulsiveness Scale (BIS 11) (Patton, Stanford, & Barratt, 1995) Nederlandse versie: Lijffijt & Barratt, 2005 Voorbeelditems: ‘ik doe dingen zonder na te denken’, ‘ik heb mezelf onder controle’

Trauma Lichamelijke reacties (Aerts, 2009; Ogden, Minton, & Pain, 2006; Van der Kolk, 1996) Verstoring in affectregulatie: Overspoeld worden door emoties Moeite met herkennen en juist interpreteren van emoties (Van der Kolk, 2006) Davidson Trauma Scale (DTS) (Davidson, 2006) Voorbeelditems: ‘Hoe vaak en in welke mate had u de afgelopen week: Pijnlijke beelden, herinneringen of gedachten over de schokkende gebeurtenissen gehad? Was u snel geïrriteerd of heeft u woede-uitbarstingen gehad?’ Totaalscore: afkappunt PTSS = 40 (McDonald, Beckham, Morey, & Calhoun, 2009)

Onderzoeksprocedure Toestemming directie en hoogleraar Toestemming hoofdbehandelaars Benadering patiënten door PMT’er Data verzameld van november 2014 – maart 2015 Uiteindelijke populatie: 33 Afname vragenlijsten zelfstandig, op de achtergrond aanwezige PMT’er Anoniem

Resultaten

Gemiddelde scores onderzoeksgroep Tabel 3: Gemiddelde scores en verschillen onderzoeksgroepen op de vragenlijsten   Totale groep Geen trauma trauma verschillen geen trauma / trauma N Mean/Sum SD t df p Trauma DTS 33 42.88 32.47 15 14.67 12.18 18 66.39 23.96 Lichaams- SAQ 2.97 0.53 2.94 0.36 2.99 0.65 .302 31 .765 bewustzijn SBC Aw 32 3.52 0.54 3.58 0.55 17 3.48 -.525 30 .603 Emotie- TAS 53.55 11.67 49.13 10.27 57.22 11.74 2.085 .045* herkenning TAS DDF 14.94 4.87 14.2 4.84 15.56 4.94 .792 .434 TAS DIF 20.52 3.93 14.53 5.46 21.06 5.09 3.545 .001* Impulsiviteit BIS 68.58 9.32 13 64.0 7.14 71.89 9.48 2.523 29 .017* * Opmerking: p < 0.05 = significant

Resultaten op een rijtje: Lichaamsbewustzijn SAQ: gemiddeld lichaamsbewustzijn (De Hoon & Van Heyningen, 2008) Traumagroep scoort hoger SBC Aw: iets hogere score ten opzichte van normpopulaties (zowel patiënten als gezonde mannen) Groep zonder trauma scoort hoger Geen significant verschil trauma/geen trauma

Resultaten op een rijtje: Emotieherkenning & Impulsiviteit Emotieherkenning (TAS 20): t.o.v. normscores totale onderzoeksgroep verhoogde score op totaalscore groep met trauma significant hoger dan groep zonder trauma Impulsiviteit (BIS 11): Significant verschil groep trauma / groep zonder trauma patiënten met trauma: hoog impulsief (Stanford et al., 2009) Overeenkomstig normscores

Conclusie en discussie

Belangrijkste conclusies onderzoeksgroep Wisselende resultaten t.a.v. lichaamsbewustzijn Kleine onderzoeksgroep SBC Aw meet wel de emotionele toestand van het lichaam, i.t.t. SAQ Onderzoeksgroep heeft problemen ten aanzien van herkennen van eigen emoties Problemen met impulsiviteit zijn groot t.o.v. normgroepen

Conclusies trauma Minder PTSS in diagnose dan patiënten met traumaklachten: Onder-diagnosticering PTSS? (Friel, White & Hull, 2007) Nauwelijks verschillen ten aanzien van lichaamsbewustzijn Meer problemen met herkennen en beschrijven van emoties Significant verschil op totaalscore TAS en herkennen van emoties Mate van impulsiviteit hoger

Beperkingen van het onderzoek Zelfrapportage Kleine onderzoeksgroep DTS: geen middengroep Standaardisatie

Aanbevelingen Traumaklachten goed inventariseren bij deze doelgroep Emotieherkenning en impulsiviteit beïnvloeden in behandeling

Aanbevelingen Vervolgonderzoek ten aanzien van: Lichaamsbewustzijn Samenhang lichaamsbewustzijn, emotieherkenning en impulsiviteit Doelgroep Grotere onderzoeksgroep Standaardisatie Zelfrapportage i.c.m. gestandaardiseerd interview en/of objectieve observatie