Kanker en Werk feiten en cijfers 1

Kanker Betreft een ongeremde deling van cellen Het ontstaan van gezwellen (tumoren): Goedaardig of kwaadaardig (uitzaaiingen) Kan in elke cel van het lichaam ontstaan Wel zijn er factoren die risico op kanker kunnen vergroten Eerst een algemene introductie van kanker. Het lichaam bestaat uit cellen, die zich steeds vernieuwen door zich te delen. Kanker ontstaat als een fout in deze celdeling. Een cel blijft zich ongecontroleerd delen. Dit leidt tot het ontstaan van een tumor, ook wel gezwel genoemd. Elke cel, elk weefsel kan door een dergelijke fout ontaarden in een gezwel. Er kan sprake zijn van een goedaardig of een kwaadaardige tumor. Een goedaardig tumor geeft vooral last doordat het druk uitoefent op omliggend weefsel of organen. Het is een geheel. Het groeit niet door weefsels en organen heen zoals een kwaadaardige tumor. Bij kwaadaardige tumoren is er sprake van kanker. Bij een kwaadaardig gezwel kan er sprake zijn van uitzaaiingen: losgeraakte tumorcellen die zich via het bloed en de lymfeklieren door het lichaam verplaatsen, waardoor de kankercellen in andere organen en weefsels terechtkomen en daar kunnen uitgroeien tot tumoren.  Een aantal factoren kan het risico op ongecontroleerde celdeling doen toenemen. 2

Risico factoren Leefstijl: roken, beweging, voeding, alcohol Milieuverontreiniging Erfelijke factoren Uit onderzoek blijkt dat een gezonde leefstijl kan bijdragen aan het verminderen van het risico op kanker. Hierbij raakt het beleid rond kanker en werk bijvoorbeeld het gezondheids- of vitaliteitsbeleid van organisaties. Op individueel niveau kan dit niet gesteld worden: een gezonde leefstijl kan niet voorkomen dat iemand kanker krijgt. Wel kan een gezonde leefstijl het risico op kanker verkleinen.   Uit bevolkingsonderzoek blijkt dat een gezonde leefstijl kan bijdragen aan het verminderen van het risico op kanker. Vooral roken komt daarbij als een risicofactor naar voren. Verder kunnen voldoende bewegen en gezonde voeding het risico op kanker verminderen. Zoals bij borstkanker: meer bewegen en minder alcohol drinken vermindert het risico op het krijgen van deze vorm van kanker. Bij huidkanker speelt (onbeschermde, overdadige) blootstelling aan de zon een rol. Op individueel niveau kan dit echter niet gesteld worden: een gezonde leefstijl kan niet voorkomen dat iemand kanker krijgt. Een gezonde leefstijl vermindert alleen het risico op het krijgen van kanker. En er zijn aanwijzingen dat milieuverontreiniging een schadelijk effect heeft op het lichaam en daarmee de kans op kanker vergroot. Verder speelt een aantal virussen een rol bij bepaalde kankersoorten. Bij ongeveer 5% van alle mensen met kanker speelt een erfelijke aanleg een rol bij het krijgen van kanker. 3

Risicofactoren vanuit het werk Werkomstandigheden: Blootstelling aan kankerverwekkende stoffen Buitenwerken Nachtdiensten, onregelmatig werk Tabaksrook – rookvrije werkplek Kanker kan in elke cel ontstaan. Een aantal factoren kan het risico op ongecontroleerde celdeling doen toenemen. werkomstandigheden De belangrijkste hierbij zijn kankerverwekkende stoffen. Het kan hierbij gaan om radioactieve straling, asbest, pesticiden maar bijvoorbeeld ook UV-straling. Vandaar dat beroepen die met deze stoffen te maken hebben in het werk hiervoor optimale bescherming nodig hebben, zoals een radiodiagnostisch laborant die met een loodschort werkt. En is het zaak om buitenwerkers te beschermen tegen overmatige en langdurige blootstelling aan UV-straling uit zonlicht. Ook tabaksrook bevat carcinogene stoffen, vandaar dat elke werknemer recht heeft op een rookvrije werkplek. In de meeste gevallen is de oorzaak van longkanker roken en blootstelling aan tabaksrook. Hier zit de relatie tussen het belang van een goed werkend rookbeleid en het voorkomen van kanker via blootstelling aan tabaksrook op het werk. Verder zijn er aanwijzingen dat onregelmatig werken en het draaien van nachtdiensten mogelijk het risico op (borst)kanker verhoogt. In 2011 is hiernaar een grootschalig onderzoek gestart, om dit verder uit te zoeken.   4

Beroepsgerelateerde kanker Bijna 5.000 mensen per jaar krijgen kanker door het werk Circa 2.000 mensen per jaar overlijden als gevolg van beroepsgerelateerde kanker Door werken met specifieke stoffen: Blaaskanker als gevolg van roet Kanker van neusbijholten door houtstof Blootstelling in het verleden aan asbest Kanker van long- of buikvlies (mesothelioom) Er zijn veel soorten kanker die door werk of arbeidsomstandigheden kunnen worden veroorzaakt. Gebaseerd op cijfers uit 2013 zijn naar schatting 4.250 (8%) van alle kankergevallen bij mannen (53.095) en 730 (1,5%) van de kanker bij vrouwen (48.753) door factoren in het werk veroorzaakt (bron: Kerncijfers 2015 – NCvB, www.beroepsziekte.nl) . De oorzaak ligt veelal in het werken met specifieke stoffen. Blaaskanker kan ontstaan door het in contact komen met aromatische amines en roet (carbon black). Houtstof veroorzaakt enkel en alleen de relatieve zeldzame vorm van kanker van de neusbijholten. Van al deze stoffen is op dit moment asbest nog steeds de grootste risicofactor voor het krijgen van kanker, ondanks dat deze stof niet meer mag voorkomen in werksituaties. Dit komt omdat er een ‘na-ijl effect’ is: de tijd tussen blootstelling en het krijgen van kanker is vrij lang, en kan 25 jaar duren. Zo is vrijwel de enige oorzaak van het ontstaan van mesothelioom, een kwaadaardige aandoening van het long- of buikvlies, het werken met asbest. Door het vermijden van carcinogene stoffen in het productieproces en door verbeterde veiligheidsmaatregelen, neemt het aantal werkgerelateerde kankergevallen af. Bron: van der Laan, 2009 en Nederlands Centrum voor Beroepsziekten, www.beroepsziekten.nl 5

Hoeveel mensen krijgen kanker 1 op de 3 mensen Vooral op latere leeftijd Én: 30.000-40.000 mensen in de werkende leeftijd (15-64 jaar) per jaar 6

Bevolking Meest voorkomende kankersoorten: Huidkanker Darmkanker Borstkanker Longkanker Prostaatkanker De vijf meest voorkomende kankersoorten zijn: Huidkanker (15.300 nieuwe gevallen per jaar, exclusief basaalcelcarcinoom) Darmkanker (15,000 nieuwe gevallen per jaar) Borstkanker (14.600 nieuwe gevallen per jaar, voornamelijk vrouwen maar ook circa 100 mannen) Longkanker (11.900 nieuwe gevallen per jaar) Prostaatkanker (9.900 nieuwe gevallen per jaar) (cijfers 2014, verkregen september 2015 www.cijfersoverkanker.nl) 7

Beroepsbevolking (15-64 jaar) Meest voorkomende kankersoorten*: Mannen Zaadbalkanker (96%) Melanoom (69%) Non-hodgkinlymfoom (50%) Darmkanker (colorectaal, 35%) Longkanker (33%) Vrouwen Melanoom (72%) Borstkanker (61%) Longkanker (51%) Baarmoederkanker (51%) Darmkanker (colorectaal, 31%) Bron: Kanker in de beroepsbevolking: aantallen en trends. TBV 16, nr 7, september 2008 *percentages betreffen percentage ten op zichte van totaal aantal van dit type kanker tegenover alle leeftijden 8

Toenemende kans op overleving Gemiddeld 60% Verschilt per kankersoort Betere, eerdere diagnose De overlevingskansen variëren sterk per soort kanker en het stadium waarin de ziekte wordt ontdekt. Over het algemeen gesteld kan worden dat de helft van de mensen kanker overleeft. Dit betreft de 5 jaars overlevingskans: dit wil zeggen het percentage van de mensen met (een bepaalde vorm van) kanker die 5 jaar na het stellen van de diagnose in leven is. De overlevingskansen nemen gestaag toe. Dit kent een aantal redenen. Ten eerste zijn er betere diagnose methoden. Ook screeningsonderzoek speelt hierin een belangrijke factor. Borstkanker wordt nu eerder ontdekt door de invoering van borstonderzoek bij vrouwen in de leeftijd van 50-75 jaar. Bij mannen wordt prostaatkanker eerder ontdekt omdat bij prostaatklachten bloedonderzoek wordt gedaan naar PSA waarden. Kanker wordt dan in een eerder stadium ontdekt waardoor de kans op overleving toeneemt. Ten tweede zijn de behandelingen steeds effectiever. Het onderzoek naar behandeling van kanker richt zich nu ook meer op ‘targeted therapy’ en ‘ precision medicine’ waarbij de behandeling ingezet wordt op alleen de tumor en waarbij geprobeerd wordt zo min mogelijk ander (gezond) weefsel en organen te beschadigen. Ten derde speelt mee dat een aantal vormen van kanker die een lage overlevingskans, zoals maagkanker en longkanker bij mannen, minder voorkomen. Toch blijft een aantal kankersoorten lastig te detecteren door de ‘vage’ klachten die ze geven: klachten die zo algemeen zijn (zoals buikpijn, vermoeidheid) dat ze niet direct in verband worden gebracht met kanker. Dit speelt bijvoorbeeld bij dikke darmkanker. Een aantal kankersoorten geeft pas in een vergevorderd stadium klachten waardoor ze pas laat worden vastgesteld. Vaak in een stadium waarin al uitzaaiingen zijn. De kans op overleving neemt daardoor af. Dit is het geval bij bijvoorbeeld long- en alvleesklierkanker. 9

Bij ontdekking in het vroegste stadium Borstkanker 85-98% Type kanker 5 jaars overleven Opmerking Melanoom 87-100% Meest agressieve vorm van huidkanker. Dit is de overlevingskans als de melanoom in het vroegste stadium wordt ontdekt. Prostaatkanker 85- 99% Bij ontdekking in het vroegste stadium Borstkanker 85-98% Bij ontdekking in het vroegste stadium Dikke darmkanker 85-95% Stadium I – ontdekking in vroegste stadium Non-hodgkin lymfoom 70-90% Niet-agressieve vorm, stadium I en II Longkanker 15% Veelal ontdekking in laat stadium Alvlees- klierkanker 5% Tabel : de overleving op kanker weergegeven in 5 jaar na diagnose. Bron cijfers: Nederlandse Kankerregistratie. Cijfers betreffen de periode 2003-2007. De overlevingskansen variëren sterk per soort kanker en het stadium waarin de ziekte wordt ontdekt. Over het algemeen gesteld kan worden dat de helft van de mensen kanker overleeft. Dit betreft de 5 jaars overlevingskans: dit wil zeggen het percentage van de mensen met (een bepaalde vorm van) kanker die 5 jaar na het stellen van de diagnose in leven is. De overlevingskansen nemen gestaag toe. Dit kent een aantal redenen. Ten eerste zijn er betere diagnose methoden. Ook screeningsonderzoek speelt hierin een belangrijke factor. Borstkanker wordt nu eerder ontdekt door de invoering van borstonderzoek bij vrouwen in de leeftijd van 50-75 jaar. Bij mannen wordt prostaatkanker eerder ontdekt omdat bij prostaatklachten bloedonderzoek wordt gedaan naar PSA waarden. Kanker wordt dan in een eerder stadium ontdekt waardoor de kans op overleving toeneemt. Ten tweede zijn de behandelingen steeds effectiever. Het onderzoek naar behandeling van kanker richt zich nu ook meer op ‘targeted therapy’ waarbij de behandeling ingezet wordt op alleen de tumor en waarbij geprobeerd wordt zo min mogelijk ander (gezond) weefsel en organen te beschadigen. Ten derde speelt mee dat een aantal vormen van kanker die een lage overlevingskans, zoals maagkanker en longkanker bij mannen, minder voorkomen. Toch blijft een aantal kankersoorten lastig te detecteren door de ‘vage’ klachten die ze geven: klachten die zo algemeen zijn (zoals buikpijn, vermoeidheid) dat ze niet direct in verband worden gebracht met kanker. Dit speelt bijvoorbeeld bij dikke darmkanker. Een aantal kankersoorten geeft pas in een vergevorderd stadium klachten waardoor ze pas laat worden vastgesteld. Vaak in een stadium waarin al uitzaaiingen zijn. De kans op overleving neemt daardoor af. Dit is het geval bij bijvoorbeeld long- en alvleesklierkanker. 10

Tot slot Door verbeterde diagnose- en behandelmogelijkheden neemt de overlevingskansen bij kanker toe Geleidelijk aan vallen bepaalde vormen van kanker, met een hoge overlevingskans, onder de noemer ‘chronische aandoening’ De kans is groot dat uw organisatie medewerkers met kanker heeft of krijgt