Transparantie in taal Kees Hengeveld

Introductie Theoretische taalwetenschappers streven naar een universeel model van taal, d.w.z. een model waarmee alle mogelijke talen beschreven kunnen worden Ik neem bij het ontwikkelen van zo’n model functies als uitgangspunt, omdat functies goed te vergelijken zijn over talen heen 2

Introductie Mijn methode daarbij is de systematische vergelijking van zoveel mogelijk en zo verschillend mogelijke talen Een vraag die me nu bezighoudt is of er leerbare en minder leerbare talen zijn Dit gaat in tegen een meer dan honderd jaar oud uitgangspunt in de taalwetenschap dat alle talen ongeveer even moeilijk zijn 3

Introductie Transparantie is een cruciale factor in de leerbaarheid van talen Via typologisch onderzoek kunnen implicationele relaties tussen verschillende gradaties van transparantie worden blootgelegd De resulterende hierarchie helpt ons de meest/minst transparante eigenschappen van talen te ontdekken en de meest/minst transparante talen te identificeren 4

Inhoud 1. Transparantie 2. Typologie 3. Typologie en verwerving 4. Conclusies 5

1. Transparantie

Transparantie Turks el-ler-im-de hand- PL-1.SG.POSS-LOC ‘in mijn handen’ Verworven voor twee jaar

Transparantie Nederlands debal DEF.M/V bal (M/V) hetpaard DEF.NEUT paard (NEUT) Niet volledig verworven met zeven jaar

Transparantie: overgeneralizatie Nederlands ikkoop-te<ik kocht Turks overgeneralizatie onmogelijk

Transparant ≠ Simpel Turks çekoslavakyalı-laştır-ama-dık-lar-ımız-dan mısınız? tsjecholowaak-veranderen- INABIL - PST - PL. OBJ -1 PL - LOC Q -2 PL ‘Behoren jullie tot diegenen die we niet in tsjecho- slowaken hebben weten te veranderen? Nederlands verbaal systeem met tijd, getal, persoon

Functional Discourse Grammar Functioneel Top-down Vier niveaus van organisatie: pragmatiek, semantiek, morfosyntaxis, fonologie Transparantie als relatie tussen en binnen deze niveaus 11

Relaties tussen delen van de grammatica 12 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Fonologie

Relaties tussen delen van de grammatica 13 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Fonologie

Relaties tussen delen van de grammatica 14 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Fonologie

Relaties tussen delen van de grammatica 15 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Fonologie

Relaties binnen delen van de grammatica 16 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Vorm X → Vorm Y Fonologie

Relaties binnen delen van de grammatica 17 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Fonologie Vorm X → Vorm Y

Relations tussen en binnen delen van de grammatica 18 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis: Vorm X → Vorm Y Fonologisch Niveau: Vorm X → Vorm Y

Pragmatiek - Semantiek 19 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Fonologie

Geen appositie 1 pragmatische eenheid moet corresponderen met 1 semantische eenheid Mijn broer Jan is langsgeweest. 20

Pragmatiek/Semantiek - Morfosyntaxis 21 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Fonologie

Geen grammaticale relaties Geen syntactisch Subject en Object Kharia (Peterson 2011: 284, 285)) ho=kaɽ koŋ-koŋ=ga biʔ thuŋ=oʔ. DEM=SG.HUMweten-RDP=FOC spugen=A.PST ‘Zij/hij spoog expres.’ ho=kaɽ (*koŋ-koŋ=ga) urumɖaʔ=ki. DEM=SG.HUM(*weten-RDP=FOC) zweten=M.PST ‘Zij/hij zweette (*expres).’ 22

Pragmatiek/Semantiek/Morfosyntaxis - Fonologie 23 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Fonologie

Parallelle fonologische en syntactische frasering Atjehnees [Ureueng='nyan][ka=geu=jak='woe][ba'roe] persoon=DEMINCH=3=gaan=terugkomengisteren ‘Die persoon kwam gisteren terug.’ Nederlands [Ik][[wou][dat [hij][kwam]]]. [ 'kʋɑu]['dɑti]['kʋɑm ] 24

Geen invloed van fonologisch gewicht Spaans Lo=ví. 3.SG.ACC=zien.PRF.PST.IND.3.SG ‘Ik zag hem.’ Víatuvecino. zien.PRF.PST.IND.3.SGOBJ2.SG.POSSbuurman ‘Ik zag je buurman.’ 25

Binnen de morfosyntaxis 26 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Vorm X → Vorm Y Fonologie

Geen expletieve elementen Tagalog Marami-ngpera. veel-LNKgeld ‘Er is veel geld.’ “Veel geld” 27

Geen consecutio temporum Russisch Boris zegt op 18 mei: Koljaskazal,cto[on pridetcetyrnadcatgomaja]. Kolja zeidathij zal.komenveertienmei 'Kolja zei dat hij op 14 mei aan zou (let. ‘zal’) komen.' 28

Geen grammaticaal geslacht Spaans foto ‘foto’ is willekeurig toegekend aan de klasse van vrouwelijke nomina árbol ‘boom’ is willekeurig toegekend aan de klasse van mannelijke nomina 29

Geen stamalternantie Wambon en-ande-na- eten(basisstam)eten(PST/FUT/IMP.PL stam)eten(IMP.SG stam) 30

Binnen de fonologie 31 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Fonologie Vorm X → Vorm Y

Geen fonologische assimilatie Quechua nasale assimilatie: tayta-n=paq ‘vader-3.POSS=PURP’ ‘voor zijn vader’ -> taytampaq Spaanse diftongizatie: dormir ‘slapen’ duerme ‘(hij/zij/het) slaapt’ Nederlandse degeminatie: pakkans -> pakans Turkse vocaalharmonie: gel-miș‘komen-PERF’ gör-müș ‘zien-PERF’ 32

2. Typologie

Steekproef Diu Indo-Portugees (Leufkens 2010) Nederlands Kharia (Leufkens 2011) Pichi (Leufkens 2010) Quechua (Grández Ávila 2011) Sri Lankaans Maleis (Nordhoff 2011) 34

Transparante eigenschapDIPNeder- lands KhariaPichiQuechuaSLM Geen appositie Geen grammaticale relaties parallelle fonologische en syntactische frasering Geen invloed van fonologisch gewicht Geen expletieve elementen Geen consecutio temporum Geen grammaticaal geslacht Geen stamalternantie Geen fonologische assimilatie

Transparante eigenschapNeder- lands QuechuaPichiDIPSLMKharia Geen appositie Geen grammaticale relaties parallelle fonologische en syntactische frasering Geen invloed van fonologisch gewicht Geen expletieve elementen Geen consecutio temporum Geen grammaticaal geslacht Geen stamalternantie Geen fonologische assimilatie

Transparante eigenschapNeder- lands QuechuaPichiDIPSLMKharia Geen consecutio temporum Geen grammaticaal geslacht Geen grammaticale relaties parallelle fonologische en syntactische frasering Geen expletieve elementen Geen stamalternantie Geen invloed van fonologisch gewicht Geen appositie Geen fonologische assimilatie

Transparante eigenschapNeder- lands QuechuaPichiDIPSLMKharia Geen consecutio temporum Geen grammaticaal geslacht Geen grammaticale relaties parallelle fonologische en syntactische frasering Geen expletieve elementen Geen stamalternantie Geen invloed van fonologisch gewicht Geen appositie Geen fonologische assimilatie

Twee schalen 1. Leerbare/minder-leerbare talen 39

Transparante eigenschapNeder- lands QuechuaPichiDIPSLMKharia Geen consecutio temporum Geen grammaticaal geslacht Geen grammaticale relaties parallelle fonologische en syntactische frasering Geen expletieve elementen Geen stamalternantie Geen invloed van fonologisch gewicht Geen appositie Geen fonologische assimilatie

Twee schalen 1. Leerbare/minder-leerbare talen 2. Leerbare/minder-leerbare eigenschappen 41

Transparante eigenschapNeder- lands QuechuaPichiDIPSLMKharia Geen consecutio temporum Geen grammaticaal geslacht Geen grammaticale relaties parallelle fonologische en syntactische frasering Geen expletieve elementen Geen stamalternantie Geen invloed van fonologisch gewicht Geen appositie Geen fonologische assimilatie

Minder-leerbare niet-transparante eigenschappen 43 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Vorm X → Vorm Y Fonologie

44 Transparante eigenschapNeder- lands QuechuaPichiDIPSLMKharia Geen consecutio temporum Geen grammaticaal geslacht Geen grammaticale relaties Parallelle fonologische en syntactische frasering Geen expletieve elementen Geen stamalternantie Geen invloed van fonologisch gewicht Geen appositie Geen fonologische assimilatie

Leerbare niet-transparante eigenschappen 45 Pragmatiek Semantiek Morfosyntaxis Fonologie Vorm X → Vorm Y

Transparante eigenschapNeder- lands QuechuaPichiDIPSLMKharia Geen consecutio temporum Geen grammaticaal geslacht Geen grammaticale relaties Parallelle fonologische en syntactische frasering Geen expletieve elementen Geen stamalternantie Geen invloed van fonologisch gewicht Geen appositie Geen fonologische assimilatie

3. Typologie en verwerving

Transparante eigenschapNeder- lands QuechuaPichiDIPSLMKharia Geen consecutio temporum Geen grammaticaal geslacht Geen grammaticale relaties parallelle fonologische en syntactische frasering Geen expletieve elementen Geen stamalternantie Geen invloed van fonologisch gewicht Geen appositie Geen fonologische assimilatie

Consecutio temporum Hij vroeg of ik ziek was. Ambiguïteit in verwerving: Hij vroeg: “Ben je ziek”. Hij vroeg: “Was je ziek”. Japans Taroo=waHanako=gabyookidat-ta=toit-ta Taroo=TOPHanako=NOMziek.zijn.PST=COMPzeggen-PST ‘Taroo zei dat Hanako ziek was geweest.’ 49

Consecutio temporum Hollebrandse (1999) De correcte interpretatie van de gekopieerde vorm wordt pas met 7 jaar verworven. 50

Grammaticaal geslacht hetdingdejongen DEFding(NEUT)DEFjongen(M/V) een klein-Ø ding INDEFklein-NEUTding(NEUT) een klein-e jongen INDEFklein-M/Vjongen(M/V) 51

Grammaticaal geslacht Blom, Polišenská & Weerman (2008) Correct gebruik van grammaticaal geslacht wordt pas met 7 jaar volledig verworven. 52

4. Conclusies

Conclusies Een belangrijke factor bij de leerbaarheid van talen is de mate van transparantie De mate van transparantie van een taal of structuur kan worden vastgesteld door middel van typologisch onderzoek Deze mate van transparantie van een taal of structuur bepaalt de moeilijkheidsgraad van eerstetaalverwerving 54

Deze presentatie kan worden teruggekeken op 55