Kruisvaarders en Weldoeners Kruisvaarders en Weldoeners. De Ridderlijke Duitsche Orde Balije van Utrecht Dit programma is vormgegeven rondom de verschillende doelstellingen van de Ridderlijke Duitsche Orde Balije van Utrecht. De Duitse Orde had namelijk veel gezichten en was actief op maatschappelijk, politiek, godsdienstig en militair niveau. Aan de hand van deze vier doelstellingen wordt uitgelegd hoe de orde functioneerde en hoe de orde georganiseerd was.   Let op! Als u deze les aan het vwo of Gymnasium geeft, dient u Dia 14 en Dia 15 (zie kader 2) naar de juiste plek in de PowerPointpresentatie te slepen. Deze twee dia’s worden namelijk niet gebruikt voor de les van de havo. Verplaats de dia’s, zodat ze voor dia 13 komen te staan. Kijk samen met de leerlingen goed naar de twee werken die worden getoond op de dia’s. Vraag wat hen opvalt en wat ze denken dat het voorstelt. Deze werken zullen ook bekeken en besproken worden tijdens de rondleiding in het museum. De blauwgedrukte woorden in de tekst zijn kernwoorden. Deze zijn essentieel voor het begrip van het verhaal.

Liefdadigheidsinstellingen Duitsche Orde Ridderorde Afbeelding: www.rdo.nl. Het Duitse Huis van de Balije van Utrecht in Utrecht. Door de financiële crisis van de afgelopen jaren heeft de overheid veel moeten bezuinigen op de zorg. Bovendien past het verminderen van de overheidsbemoeienis binnen de ideologie van de participatiesamenleving, wat betekent dat iedere burger verantwoordelijk is voor zijn eigen leven. Particuliere zorginstellingen en liefdadigheidsorganisaties krijgen het daarom steeds drukker. Zij vullen namelijk het gat dat valt door de financiële crisis en het nieuwe beleid. Er zijn talloze liefdadigheidsinstellingen, maar een uitgesproken voorbeeld is de Ridderlijke Duitsche Orde Balije van Utrecht (RDO). Deze orde heeft namelijk een lange geschiedenis, die zelfs teruggaat tot de middeleeuwen. Wat de RDO nog specialer maakt, is dat deze orde naast liefdadigheidsinstelling ook een ridderorde met godsdienstige en politieke doelstellingen was.

Godsdienstige doelstelling Middeleeuwse ridderorde Kruistochten Heilige Land Heidenen Afbeelding: Maquette van de Heilige Grafkerk te Jeruzalem. Kruisridders namen deze maquettes als souvenir mee naar huis om te laten zien waar ze op kruistocht waren geweest. De Duitse Orde is een middeleeuwse ridderorde. Ridderordes maakten in de middeleeuwen kruistochten naar heilige plekken om moslims en heidenen tot het katholieke geloof te laten bekeren. Door het maken van een kruistocht naar het Heilige Land kon de kruisvaarder een plaats in de hemel verdienen. Hiermee ontstond de eerste doelstelling van de Duitse Orde: een godsdienstige doelstelling. Zou je de kruistochten als een vorm van oorlogsvoering kunnen zien, als je weet dat er werd gevochten om de heilige plekken in handen te krijgen?

Maatschappelijke doelstelling Verzorging van gewonde en zieke ridders Monniksgelofte Afbeelding: Collectie RDO. Uniform van een ridder van de Duitsche Orde. Sommige ridders die de kruistochten maakten hadden ook een monniksgelofte afgelegd. Dit betekent dat zij niet terug hoefden naar hun gezin en dat zij volledig waren toegelegd op de verspreiding van het geloof. Deze riddermonniken verenigden zich in orden, om zo samen een kruistocht te maken. In 1190 werd de Duitse Orde opgericht. Deze orde werd speciaal opgericht om de zieke en gewonde kruisvaarders te verzorgen. Het werd een charitatieve instelling en hiermee ontstond hun tweede doelstelling: een maatschappelijke doelstelling. Wat betekent het begrip ‘charitatief’? Vraag aan de leerlingen of ze dit begrip kennen. Zo niet, leg dan uit dat dit liefdadigheid betekent. Kun je hedendaagse voorbeelden van een charitatieve instelling noemen? Dragen de leerlingen soms zelf wel eens zorg voor een ander? Vind je het logisch dat de Duitse Orde zich richtte op de charitatieve hulp, terwijl de kruistochten een militaire taak hadden? Vind je hulp en strijd tegenstrijdige belangen?

Militaire doelstelling Militaire kruistochten Nieuwe gebieden Afbeelding: Kaart van Europa. Na de strijd in het Midden-Oosten verplaatste de Duitsche Orde zich naar het Oostzeegebied. Later werd ook de militaire taak van de Duitse Orde belangrijker. De strijd in het Midden-Oosten, de plek waar de kruistochten begonnen, was verloren, waardoor de kruistochten zich gingen verplaatsen naar nieuwe gebieden in Europa (het Oostzeegebied) met beter perspectief. Deze gebieden waren makkelijker te veroveren, waardoor er ook minder hulp verleend hoefde te worden aan zieken en gewonden. Daarom ging de Duitse Orde zich meer bezighouden met een derde doelstelling die eigenlijk vanaf de eerste kruistochten al gold: een militaire doelstelling.

Schenkingen Commanderijen Balije van Utrecht Afbeelding: Collectie RDO. Schilderij van Hoeve de Hoop in Abcoude die in het bezit is van de Balije van Utrecht. De kruistochten van de geestelijke ridderorde moesten natuurlijk ook gefinancierd worden. De Duitse Orde ontving veel schenkingen in ruil voor aflaten, waarmee ze de kruistochten konden betalen. Weten jullie wat aflaten zijn? Leg aan de leerlingen uit dat dit bewijzen waren die je een plek in de hemel verzekerden. Hier moest uiteraard een bedrag voor worden neergeteld. Op deze manier werden veel kerkelijke activiteiten gefinancierd. De gelovigen schonken landerijen en andere bezittingen. Soms gaven zij ook schenkingen om hun kruistochten af te kopen. De bezittingen van de Duitse Orde heetten commanderijen. Commanderijen vormden samen een balije, waarvan er een in Utrecht was gevestigd. De bestuurder van zo’n balije heet een landcommandeur. De Ridderlijke Duitsche Orde Balije van Utrecht (RDO) die in 1231 werd opgericht, had 14 commanderijen in haar bezit, die lagen verspreid in de Noordelijke Nederlanden. Het Duitse Huis in Utrecht was de hoofdzetel van deze commanderijen. Toen de kruistochten naar de achtergrond verdwenen, werden de commanderijen meer zelfvoorzienende eenheden, die voor levensonderhoud van de leden zorgden. Ook boden ze verpleging aan zieken onder de lokale bevolking. Bespreek met de leerlingen dat welvaart en financiën sturend waren in de activiteiten van de Orde.

1568: De Opstand Protestantse en katholieke geloof Afbeelding: www.rijksmuseum.nl. Afbeelding van de Spaanse koning Filips II. Toen in 1568 in Nederland de Opstand tegen Spanje begon, kwam de RDO in een lastige situatie terecht. De protestantse gewesten van de Nederlanden wilden zich verenigen om samen te strijden tegen het barbaarse Spaanse leger van de katholieke Filips II, die koning was van de Nederlanden. Bovendien wilden zij zich vrijvechten van zijn heerschappij. Een voorwaarde voor deze samenwerking was dat de katholieke gewesten zich moesten bekeren tot het protestantse geloof. De RDO was van oudsher katholiek, maar nu was het genoodzaakt tot bekering. Filips had barbaarse plannen om de protestanten te vervolgen. Heb je ooit van de kettervervolgingen gehoord? Weet je ook wat de Raad van Beroerten is? De Spaanse Filips II was ook katholiek, net als de RDO. Toch keerden ook de RDO en de katholieke Nederlandse gewesten zich tegen de Spaanse macht. Waarom zouden ze toch tegen de Spanjaarden strijden en zich aansluiten bij het protestantisme? Als de leerlingen het antwoord niet weten kunt u verdergaan naar de volgende dia. Daar wordt het uitgelegd.

Allegorie op de tirannie van de hertog van Alva in de Noordelijke Nederlanden – Anoniem. (1615) Olieverf op paneel, 102 x 176 cm. Afbeelding: Collectie Centraal Museum. Dit schilderij is een allegorische weergave van de tirannie van de hertog van Alva in de Nederlanden. Links zie je Alva, rechts 17 jonkvrouwen die symbool staan voor de provinciën en op de achtergrond zie je de terechtstelling van Van Egmont en Hoorne. ‘Allegorie op de tirannie van de hertog van Alva in de Nederlanden’ (1615) Dit werk laat zien dat de gewesten bang waren voor het gezag van de Spanjaarden. Ze waren namelijk heel barbaars. Ongelovigen werden streng vervolgd, wat de katholieken ook afschrikte. Bovendien werd de machtige adel vervolgd, omdat zij het gezag van de koning bedreigde. Kun je elementen opnoemen uit dit schilderij die hiernaar verwijzen? Wie worden er afgebeeld en hoe zie je wie de Spanjaarden en de gewesten zijn? Wie denk je dat dit schilderij heeft gemaakt, of er opdracht voor heeft gegeven?

Gedwongen bekering Portretreeksen Afbeelding: Collectie RDO. Portret van de landcommandeur Jacob Taets van Amerongen die opdracht gaf tot het maken van een portretreeks van alle landcommandeurs van de Balije van Utrecht. Natuurlijk probeerde de landcommandeur van de RDO de orde katholiek te laten blijven. Om de waarde van het katholieke geloof voor de orde te benadrukken, liet hij, Jacob Taets van Amerongen (zie afbeelding), een portrettenreeks maken van alle landcommandeurs om de band met het verleden te benadrukken.

Portretten van de landcommandeurs Steven van Zuylen Nyevelt, Wouter van Amstel van Mynden, Albert van Egmond van Merestein, Frans van Loo en Jacob Taets van Amerongen – Meester van het Duitse Huis en Roelof Willemszoon van Culemborg. (ca. 1576-1592) Olieverf op paneel, 85 x 208 cm. Afbeelding: Collectie RDO. Een van de portretreeksen van de landcommandeurs van de Balije van Utrecht. ‘Portretten van landcommandeurs Steven van Zuylen Nyevelt, Wouter van Amstel van Mynden, Albert van Egmond van Merestein, Frans van Loo en Taets van Amerongen’ (1576-1580) Waarom denk je dat de landcommandeur dacht dat door het maken van een portrettenreeks de bekering misschien ontlopen kon worden? Waarom zou hij voor een portrettenreeks hebben gekozen en bijvoorbeeld niet voor een afbeelding van een kruistocht? Denk je dat de geportretteerde mannen belangrijk waren? Kun je dat zien aan de afbeelding? Zou je zelf ook hebben gekozen voor een portrettenreeks?

Bekering Opheffing celibaat Nederlandse organisatie Afbeelding: Collectie RDO. Gezicht op het Duitse Huis. De poging van de landcommandeur tot het behoud van het geloof liep op niets uit, waardoor de Staten van Utrecht de RDO dwongen te bekeren. Ook het celibaat werd opgeheven. Dit betekende dat de RDO zich losmaakte van de internationale Duitse Orde en verderging als Nederlandse organisatie. Weet je wat het celibaat is? Waarom denk je dat de opheffing van het celibaat voor een scheiding zorgde met de internationale Duitse Orde?

Politieke doelstelling Verscherping toelatingseisen Politieke ambities Prestige en status Afbeelding: Collectie RDO. Kwartierstaat van Reinout Gerard van Tuyll van Serooswerken (1677-1729). Dit is een bewijs van de adellijke afkomst dat ieder lid bij zijn aanmelding als ridder van de Balije van Utrecht moest voordragen. Na de afschaffing van het celibaat veranderde de RDO van een geestelijke ridderorde in een vereniging van edellieden die zich gingen toeleggen op politieke ambities. Na de Opstand werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden uitgeroepen. De Republiek bestond uit zeven provinciën die allemaal werden bestuurd door afgevaardigden van de steden en adel. Ook leden van de RDO waren lid van de Provinciebesturen of ze werkten als legerofficier. Daarmee ontstond de vierde doelstelling: een politieke doelstelling. De godsdienstige, militaire en maatschappelijke doelstellingen verdwenen steeds meer naar de achtergrond. De RDO werd een adelvereniging die prestige en inkomen bood aan de leden. Het was een exclusieve organisatie en daarom kon ook niet iedereen lid worden. Om lid te kunnen worden moest iemand van adellijke afkomst zijn in vier kwartieren. Dit betekent dat alle vier de grootouders van adel moesten zijn. Als je deze adellijke afkomst had en aanhanger van het protestantse geloof was, dan kwam je vanaf je geboorte op een wachtlijst te staan, waarbij je een plekje opschoof als een van de leden overleed. Voor families was het van groot belang dat het nageslacht zou trouwen met iemand met dezelfde adellijk afkomst, zodat de lijn kon worden voortgezet. Waarom denk je dat alleen adel lid mocht worden van de RDO? Vind je dit raar, als je je bedenkt dat de orde juist was opgericht om charitatieve hulp te verlenen aan alle mensen, zoals ook armen en zieken?

Charitatieve instelling Inkomsten uit oude bezittingen Afbeelding: Collectie RDO. Wet waarbij de Duitsche Orde Balije van Utrecht wordt hersteld. Het bestaan van de RDO is na het herstel in 1815 niet meer in gevaar geweest. De RDO is vandaag de dag een charitatieve instelling die een grote speler is binnen deze wereld. Liefdadigheidsinstellingen krijgen talloze aanvragen binnen. Het geld dat de RDO aan deze projecten besteedt, is afkomstig van de opbrengsten uit de oude bezittingen, die soms al honderden jaren in bezit zijn. Zo worden er nog altijd stukken land van de RDO verpacht aan boeren. De opbrengsten van de RDO komen bijvoorbeeld van de landerijen die aan boeren worden verpacht. Kun je je voorstellen dat sommige landerijen al honderden jaren oud zijn? Vind je het onwaarschijnlijk dat deze bezittingen nog altijd in het bezit zijn van de RDO, nu je weet dat ze een lange geschiedenis hebben, waarin het bestaan van de orde soms onzeker was?

Franse Revolutie Verlichtingsdenken Afkeer tegen staat en kerk Deze dia is alleen bedoeld voor het vwo en Gymnasium. Sleep voor deze les de dia op de juiste plek (na dia 12, Politieke Doelstelling) Afbeelding: www.rijksmuseum.nl. Buste van Napoleon. Na de dreiging van het Spaanse leger ontstond er een nieuwe dreiging. De Franse Revolutie brak aan en het denken van Napoleon Bonaparte vormde een gevaar voor de Balije van Utrecht. Hij was een voorstander van het verlichtingsdenken en daarnaast had hij een grote afkeer van het machtsmisbruik van de staat en de kerk. Hij wilde een scheiding tussen kerk en staat, omdat de inrichting van de staat niet gebaseerd moest zijn op geloof, maar op de rede.   Weten jullie wat het verlichtingsdenken is? Waarom was dit vernieuwend in die tijd? Er werden daarnaast ook ideeën gevormd over de scheiding van kerk en staat. Weet je waarom Napoleon een afkeer had van de kerk? Wat denk je dat dit voor gevolgen had voor de RDO? Ook de adel werd bedreigd door de Franse Revolutie. Kun je bedenken waarom de adel werd bedreigd?

Opheffing en onteigening Herstel door Willem I Deze dia is alleen bedoeld voor het vwo en Gymnasium. Sleep voor deze les de dia op de juiste plek (na dia 13, Franse Revolutie) Afbeelding: www.rijksmuseum.nl. Portret van Willem I. Napoleon hief de RDO op en hij onteigende alle bezittingen. De adellijke macht van de leden was namelijk een bedreiging voor de macht van Napoleon en hoewel de RDO nauwelijks nog een religieuze instelling was, bleek de godsdienstige oorsprong een goed excuus voor Napoleon on de orde op te heffen. Bovendien waren de vele bezittingen een belangrijk aas.   Het Duitse Huis was al eerder onteigend door Lodewijk. Hij was de broer van Napoleon en koning van Holland. In 1815, toen de Fransen waren vertrokken, herstelde Willem I de RDO. Pas in 1995 kon de RDO weer terugkeren naar het Duitse Huis. Begrijp je waarom Napoleon de RDO ophief??