dr. Albert Benschop Universiteit van Amsterdam Sociale Organisatie van Telewerk – Van industrieel naar informationeel kapitalisme– dr. Albert Benschop Universiteit van Amsterdam UvA In ternetSociologie 9-3-2011 Amsterdam www.sociosite.net www.sociosite.org
Menu van de dag InternetEconomie Omgekeerde industriële revolutie? Globalisering Economisch belang Omstreden globalisering Omgekeerde industriële revolutie? Techno-sociaal paradigma Model v. fabriek en van telewerk Maatschappelijke gevolgen Telewerk Feiten en trends Motieven voor telewerk Problemen met telethuiswerk TeleDock als alternatief
Eigenaardigheden van InternetEconomie Als wereldomvattend informatie- en communicatiesysteem geeft internet belangrijke impuls aan verdere globalisering van de economische systemen. Internet versnelt globalisering van 'oude' economie, maar creëert ook een nieuwe economie. In nieuwe economie zijn informatiegoederen de belangrijkste waren. Profeten van nieuwe economie: ‘Information wants to be free’. Idee dat het onmogelijk zou zijn om op internet informatie als commerciële waar aan de man & vrouw te brengen. Neoklassieke economen houden vast aan dogma dat schaarste toeneemt als het aanbod beperkt is in verhouding tot de vraag. Gelden er in de informatie-economie van het internet andere wetten? Digitale informatie kan tegen vrijwel verwaarloosbare kosten eindeloos worden gereproduceerd en gedistribueerd. Waarde v. informatiegoederen stijgt naarmate zij meer gebruikt worden. Vergaande commercialisering van de interneteconomie lijkt het gelijk van de neoklassieke economen steeds meer te bevestigen. Is dat echt zo? Regeert ook op internet ‘de koude ster van de schaarste’ [Max Weber]? Aan gene zijde van de koude ster van de schaarste?
Economisch belang van internet Penetratie in alledaagse leven Steeds meer mensen en objecten worden via internet met elkaar verbonden. Dit geldt voor persoonlijke en sociale communicatie, maar ook voor werk, ontspanning, onderwijs, politiek en cultuur. Grensvervaging Grenzen tussen werk en vrije tijd, arbeid en zorg vervagen. De eens zo duidelijke institutionele grenzen worden vooral ondergraven door flexibilisering van werktijden en door telewerk. Structuurverandering van arbeidssysteem Kenmerkend voor industriële fase van kapitalisme was de tijd-ruimtelijke concentratie van de arbeid in de fabriek/het kantoor: homogenisering van werktijden + ruimtelijke concentratie van arbeidskrachten. Kenmerkend voor de informationele fase van kapitalisme is (a) flexibilisering van arbeidstijden, en (b) deconcentratie van arbeidskrachten. Snelheid van culturele en institutionele veranderingen Radicale veranderingen op gebied van arbeid & economie, samenleven & cultuur, educatie & nieuwsvoorziening, gezondheidszorg & politiek.
Vormen van ‘economie’: doel van de arbeid Elementaire ruil of sociale uitwisseling: ruilbeurzen Internetters kopiëren (downloaden) digitale producten die gratis via anonieme p2p-netwerken worden verspreid. Doel is niet de ruil, ruilwaarde, maximale ruilwaarde (winst) of kapitaalaccumulatie, maar het gebruik (subsistentie). Favoriete objecten: foto’s, muziek (mp3), video, software, film, spel. Maar ook: wederzijdse steun op allerlei gebieden (zelfhulpgroepen, zelforganisaties). Probleem: digitale eigendomsrechten. Optimistische visie: kinderen van nu zullen zo computer/netwerkwijs worden en zo sterk met elkaar verbonden zijn dat zij zonder aarzeling alles delen. Ruilwaarde: uitgebreide of volledige warenproductie Winstgerichte warenproductie Kapitaalaccumulatie: kapitalistische warenproductie
Doelen van de arbeid
Globalisering Woord met uiteenlopende connotaties Globalisering begon eind jaren ’70 begon een verschuiving in de wereldeconomie van een internationale naar een globale economie. In internationale economie ruilen individuen en bedrijven van verschillende landen goederen en diensten over nationale grenzen; handel werd strikt gereguleerd door nationale staten In globale economie worden goederen en diensten geproduceerd en op de markt gebracht door een oligopolistisch web van globale ondernemings-netwerken; hoewel de operaties diverse nationale grenzen omspannen, worden zij slechts losjes gereguleerd door nationale staten. Informationele economie Globale economie mogelijk door informatie- en communicatietechnologie. Globale economie is informatie-economie waarin de productiemethode verschoven is van massaproductie van goederen op een gecentraliseerde locatie (Fordisme) naar een flexibel productiesysteem (post-Fordisme of neo-Fordisme). .
Globalisering als omstreden begrip Globale interdependentie van sociale, economische, politieke en culturele processen: gebeurtenissen, beslissingen en activiteiten in bepaalde delen van de wereld hebben significante gevolgen voor individuen, gemeenschappen, ondernemingen en politieke structuren in verwijderde delen van de aardbol. Niet alleen internationalisering van financiële markten Ook economische, politieke en sociaal-culturele elementen. Globalisering van productie, distributie, financiering én cultuur. Bevordert ontwikkeling van informatierevolutie Fundamentele bron van productiviteit en macht = het genereren, verwerken, bewerken, overdragen en gebruiken van informatie. c. Herstructurering van het wereldsysteem Globale kansen én ongelijkheden. Ongelijke globalisering: tegenstrijdigheden van het proces. Globalisatie moedigt ondernemingen aan om hun operaties te verplaatsen naar landen waarin arbeiders niet of nauwelijks worden beschermd door sociale wetten en collectieve arbeidsovereenkomsten ─ het ontbreken van veiligheid, betaling van overuren en minimumloon gelden bij beslissingen over bedrijfslocaties als voordelen.
Culturele dimensies van globalisering Culturele stromen die globaal metropolitanisme reflecteren en reproduceren Etnisch: stromen van bedrijfspersoneel, gastarbeiders, toeristen, immigranten en vluchtelingen.. Techno: stromen van machinerie, technologie en software die geproduceerd worden door transnationale ondernemingen en overheidsinstellingen. Financieel: stromen van kapitaal, munteenheden en veiligheden Media: stromen van beelden in informatie via gedrukte media, televisie, internet, cd’s & dvd’s, software, spelletjes en films. Ideologie: stroom van ideologische westerse wereldvisies zoals democratie, soevereiniteit en welvaartsrechten. Waren: stroom van hoogwaardige consumptiegoederen en diensten die tekens zijn van smaak en distinctie. Verzet tegen McDonaldisatie van de samenleving Sferen of ruimtes van globalisering
Culturele globalisering Technologie schept mogelijkheid en zelfs waarschijnlijkheid van een globale cultuur. Internet, satellieten en kabelverbindingen doorbreken culturele grenzen. Deze verspreiding van waarden, normen en cultuur propageert vooral Westerse idealen van het kapitalisme. Worden lokale culturen onvermijdelijk slachtoffer van deze globale ‘consumenten-cultuur’? Zal het Engels alle andere talen verdringen? Zullen het gemeenschaps- en solidariteitsgevoel worden overwoekerd door consumentistische waarden? Of zal een gemeenschappelijke cultuur de weg banen naar meer gedeelde waarden en politieke eenheid? Globale culturele bazaar Nieuws uit Mongolië Gestimuleerd door het internet, de verspreiding van de consumentistische cultuur en economische globalisatie, heeft het Engels vaste voet gekregen in Mongolië. Door het land tweetalig te maken hopen de autoriteiten “de kortste weg naar ontwikkeling” te vinden en te overleven in een wereld van toenemende concurrentie [New York Times, 15 februari, 2005].
Rol van nieuwe media Globale economie vereist andere rol van ict’s dan nationale economie transnationale, directe communicatie belang van informatie-economie Hoe worden ict’s beïnvloedt door globalisering Macht van technologie gebruiken als machtstechnologie Toegang tot online bronnen is globaal ongelijk Digitale splitsingslijnen: reflectie van soc. ongelijkheden Gaat niet alleen om toegang tot (‘access’), maar ook over productie van inhoud (‘content’) en gebruik (‘use’) Digitale kloof reproduceert andere soorten ongelijkheid.
Eigendomsrechten Gemak waarmee perfecte kopieën van digitaal materiaal gereproduceerd kan worden. Bescherming auteursrechten was gebaseerd op schaarste aan kopieën en toegangbarrières voor culturele objecten. Bottleneck: controle over distributie. Maar bij internet vallen publicatie (openbaarmaking) en distributie samen. Alternatieve bedrijfsmodellen Verkopen van publieken aan adverteerders: sponsoring Contributiemodel: vragen van vaste toegangsprijs per tijdseenheid, of van variabele prijs per informatie-eenheid (informatie als koopwaar) Vrijwillige bijdrage: fooienpot Ruilen in p2p-netwerken en schending van copyrights. Statuut van Anne [1709] De moderne copyright wetgeving begon als onderdeel van pogingen om de boekhandel te beschermen (met name tegen Nederlandse piraterij) en niet om de rechten van auteurs als zodanig te beschermen.
McDonaldisatie van de internationale samenleving
Globalisering van Sociale Ongelijkheid
Transformatie van techno-economisch paradigma van globale ontwikkeling Fordisme/Taylorisme Drie pijlers van prod.wijze fabriekssysteem van massaproductie toepassing scientific management: scheiding hoofd- en handarbeid bewegende transportband Ruimtelijk geconcentreerd In tijd gehomogeniseerd Model van de fabriek Neo-fordisme Flexibele productiewijze kennisintensief lenige productie groepsconcept; netwerkorganisatie just-in-time productie Ruimtelijk gedistribueerd In tijd geflexibiliseerd Model van telewerk
Omgekeerde industriële revolutie Model v. Fabrieksarbeid Eenheid van tijd en ruimte Geografische vereniging in duurzame, technisch bemiddelde samenwerking op één locatie. Gestandaardiseerde normale arbeidstijd Model van Telewerk Tijdruimtelijke verdichting Versnelling van de tijd Contractie van de ruimte Wereldwijde & directe communicatie Verscheidenheid v. ruimte & tijd Geografische verspreiding in temporeel begrensde, informatie-technisch bemiddelde samenwerking van organisatorische eenheden op verschillende locaties. Gediversifieerde flexibele arbeidstijden
Maatschappelijke gevolgen Centralisatie van arbeid Massificatie in industriële centra Urbanisatie: scherpe scheiding tussen stad en platteland Scherpe scheidslijn tussen arbeid & niet-arbeid Scherpe scheidslijn tussen mannen- en vrouwenarbeid Deconcentratie van arbeid Individualisering in telewerk Relativering van scheiding tussen stad en platteland Relativering van scheidslijn tussen arbeid en niet-arbeid Relativering v. seksespecifieke arbeidsdeling
Goede uitgangspositie NL heeft in Europa uitstekende positie om te profiteren van de opkomst van een globale genetwerkte economie: intensief gebruik van ICT’s progressief arbeidsmarktbeleid goed ontwikkelde taalvaardigheden NL is een van de EU-landen is waar telewerk het meest verspreid is. Schattingen van aantallen telewerkers lopen nogal uiteen: Diverse definities Operationaliseringen
Telewerkpotentie en - prognose Telewerkbaarheid van functies / beroepen Schatting voor 2020 = 75% van aantal banen in Noordvleugel = 930.000 Prognose voor 2020 = 500.000 (54%) Daartussen ligt: gericht beleid: stimuleren van e-werk slechten van barrières technische barrières: breedbandaansluitingen sociale barrières: weerstanden tegen telethuiswerk Voorspellen is moeilijk vooral als het de toekomst betreft (en als de eigen activiteit niet wordt meegeteld). Schatting totale beroepsbevolking 2020 A’dam Noordvleugel = 1.240.000 Ruim 1/3 van Amsterdamse bevolking kan en wil telewerken.
Belangrijke of onbelangrijke redenen om te telewerken Totaal percentage van tw en ntw Niet belangrijk Belangrijk Buiten kantooruren werk afmaken 11.8 88.2 Niet gestoord worden tijdens werk 13.1 86.9 Beter evenwicht tussen werk en privé-leven 18.8 81.3 Minder pendelen 20.6 79.4 Grotere werkmotivatie 35.5 64.5 Grotere zelfstandigheid in baan 40.7 59.3 Makkelijker op kind(eren) passen 44.2 55.8 Mijn baan vereist het 51.4 48.6 Medische redenen 65.4 34.6 Beter zorgen voor zorgbehoevende 65.7 34.3 Mijn werkgever vereist het 67.4 32.6 Dichter bij (potentiële) klanten 77.6 22.4 Bron: Allinclusive@work Benschop / Menting 2005 Internetbron: www.teledock.nl/esf
Problemen rond Telethuiswerk — Te slechten barrières— Woonruimte: te klein – geen aparte werkplek Huiselijke stoorfactoren Versmelting werk en privé Botsing van levensritmes Sociaal isolement Tijdsmanagement: zelfdiscipline Woningruimte Een van de belangrijkste oorzaken voor deze vervaging van het onderscheid tussen privé- en beroepsleven is dat meer dan de helft van de telethuiswerkers geen aparte werkplek heeft, omdat hun huis daarvoor te klein is. Huiselijke stoorfactoren Telethuiswerkers lopen het risico hun concentratie te verliezen doordat ze permanent gestoord worden door hun gezinsleden of huisgenoten, en in het bijzonder door hun kinderen. 2 van de 10 telewerkers zeggen dat zij thuis niet ongestoord kunnen werken. Versmelten werk en privé Grootste risico dat aan telewerken vastzit is het vervagen van de grens tussen privé- en beroepsleven. Mensen zijn bang dat telethuiswerk geen betere balans tussen privé- en beroepsleven tot stand brengt Wanneer de scheidslijn tussen werk en privéleven vervaagt, gaan zij elkaar in de staart bijten. Meer dan 85% van onze respondenten vond dit het belangrijkste nadeel van telethuiswerk. Het is een sterk argument om na te denken over een meer sociale vorm van telewerken die dit risico kan verzachten dan wel uitbannen. Problemen van teledocks financiële basis locale inbedding professionele standaard voor aangeboden diensten schaal Scheidslijnen tussen werk en privé vervagen
Huiselijke stoorfactoren - Prioriteiten stellen - Voor telewerkers die thuis onvoldoende ruimte hebben om een professioneel kantoor in te richten en om ongestoord te werken, is het werken in een telewerkcentrum in de eigen wijk een steeds aantrekkelijker alternatief. Telewerkers en telewerkers-in-spé begrijpen zo langzamerhand dat een telewerkcentrum twee belangrijke opties combineert: Niet de dagelijkse tocht naar het werk, Niet de afleiding van thuis.
TeleDocks -Lokaal verankerde telecentra- Telewerk ≠ telethuiswerk Stimuleren diversiteit van vormen van e-werk Voordelen van lokale telewerkcentra Geen beslag op eigen woonruimte Geen last van huiselijke stoorfactoren Geen versmelting werk & privé Geen kluwen van levensritmes Geen sociaal isolement Niet de dagelijkse tocht naar het werk. Niet de afleiding van thuis.
Teledocken … Goed alternatief wanneer je thuis niet de mogelijkheid hebt een goede afgeschermde werkplek in te richten waar je geconcentreerd kunt werken. Verkleint de kans van sociaal isolement en vereenzaming ruimte voor sociaal contact met andere telewerkers. Maakt scheiding tussen werk en privé mogelijk, die niet ten koste gaat van de vrijheid en flexibiliteit van telewerk betere balans tussen werk, huishouden en ontspanning. Legt geen beslag op ruimte in je eigen huis geconcentreerd werken in aangename professionele omgeving. Je kunt beschikken over zeer hoogwaardige apparatuur, professionele software en snelle netwerkverbinding gebruik maken van de expertise op gebied van hard- & software
Volgens een Engels onderzoek dragen 15 procent van de telethuiswerkers een pak, maar geven de meesten de voorkeur aan gemakkelijke kleren. Zo'n 19 procent van de mensen werkt in pyjama en 5 procent zegt dat zij in hun blootje werken. Ontwerpers van telewerkstoelen wordt geadviseerd ernstig rekening te houden met deze nieuwe gewoonte.