Temporele structuur van teksten Henriëtte de Swart Variatie in Betekenis

Aspectuele klasse Vendler (1967), Verkuyl et al. (2004), etc. States: Jan is ziek, Sofia houdt van katten Processes (activities): Jan zwemt, Sofia schrijft brieven, Anna duwt een kar. Events (Accomplishments+ achievements): Jan eet een appel, Sofia schrijft een brief, Anna komt binnen, Jan bereikt de top, Sofia won de race.

Grammatikaal aspect Slavische prefixen en suffixen (Russisch, Pools): perfectief/imperfectief contrast. Engelse progressive: she ate/was eating an apple. Frans: Passé Simple (perf), Imparfait (imp). Perspectief op situatie (intern/extern, in ontwikkeling/compleet): zinsniveau. Optioneel: geen grammaticaal aspect in Nederlandse OVT.

Aspect en Discourse Stelling: we gebruiken aspectuele verschillen in de temporele opbouw van discourse. Achtergrond: we praten niet in ‘losse’ zinnen, maar samenhangende reeksen zinnen: discourse (monoloog/dialoog/tekst). Centrale notie: discourse coherentie.

Discourse coherentie Wat bepaalt discourse coherentie? Over wie hebben we het, en wat zeggen we over onze discourse referenten?  Individuen als ‘kapstok’ voor samenhang. Natuurlijke volgorde van presentatie van gebeurtenissen: en toen en toen en toen.  links-rechts volgorde  gebeurtenissen die elkaar opvolgen in tijd.

‘natuurlijke’ volgorde Hanna werd wakker, rekte zich nog eens uit, en sprong kwiek uit bed. Zij nam een douche, ontbeet met een crackertje, en stapte om 8 uur op de fiets om naar het werk te gaan. ???Zij nam een douche, rekte zich nog eens uit, ontbeet met een crackertje, en sprong kwiek uit bed. Hanna werd wakker, stapte om 8 uur op de fiets om naar haar werk te gaan en nam een douche. Zinnen in tekst: S1, S2, … Sn betekent temporele structuur zodanig dat e1 < e2 < e3, … e n.

Events en states Hanna werd wakker, en rekte zich nog eens uit. De zon scheen voorzichtig door de gordijnen heen, buiten floot een vogeltje, en het rook naar jasmijn. Hanna sprong kwiek uit bed, en nam een douche. e1 < e2 0 s3, a4, s5, e2 < e6 < e7. States/activities drukken geen sekwentie uit, maar overlap in tijd. Verandering van volgorde weinig consekwenties voor coherentie (geen verandering van temporele structuur). Eerstvolgende event drukt temporele sekwentie uit t.o.v. laatst genoemd event.

Conclusie 1 In het Nederlands: geen invloed van grammaticaal aspect in ovt. Situatie aspect bepaalt temporele structuur discourse. Events: voorgrond, actie, handeling. States/activities: achtergrond, beschrijving. Events zorgen voor narratieve voortgang in tijd, states/activities zorgen voor narratieve stilstand.

Grammaticaal aspect Smith: in het Russisch geven perfectieve zinnen narratieve vooruitgang aan (temporele sekwentie). On vošel, otkryl okno, I vyšel. Hij kwam perf binnen, opende perf het raam, en ging perf naar buiten.

Imperfectief aspect Smith: in het Russisch geven imperfective zinnen temporele overlap aan, achtergrond informatie. Kogda ja vošel, on slušal radio I gotovil zavtrak. Toen ik binnenkwam perf, luisterde imp hij naar de radio en maakte imp hij het ontbijt klaar.

Frans Anne entra. Sophie monta l’escalier. (entra ps < monta ps ) Anne entra. Sophie montait l’escalier. (entra ps 0 montait imp ) Passé Simple: voortgang in narratieve tijd, gebeurtenis, dynamisch. Imparfait: statische beschrijving, temporele overlap met een gegeven moment (anaforisch), achtergrond informatie.

Conclusie 2 In talen met een perfectief/imperfectief onderscheid bepaalt grammaticaal aspect de temporele structuur van de discourse. Perfectieve vormen drukken gebeurtenissen uit, en zorgen voor narratieve sekwentie. Imperfectieve vormen drukken toestanden/processen uit, en zorgen voor temporele overlap.

Incrementele interpretatie Incrementele interpretatie: toevoegen van nieuwe informatie aan oude. Taal niet symmetrisch: links-rechts asymmetrie. Zinnen later in discourse geïnterpreteerd in de contekst gecreëerd door eerdere zinnen.

Modellering: DRT Jan houdt van Petra. Discourse representation structure (DRS) in Discourse Representation theory (DRT). u, v Jan=u Petra=v u houdt-van v discourse referenten discourse condities drs

Incrementele informatie Update van DRS: nieuwe zin breidt DRS uit. Jan houdt van Petra. Zij is zijn baas. Jan i houdt van Petra j. Zij j is zijn i baas. Tweede zin wordt geïnterpreteerd in de contekst van de eerste: update van DRS.

Update van DRS Jan i houdt van Petra j. Zij j is zijn i baas. u,v, w, x Jan = u Petra = v u houdt van v zij = w zijn = van x w=v x = u v is baas van u anafora resolutie

Anafora resolutie Zij, zijn: persoonlijke voornaamwoord (pronomen). Anaforisch: voor hun interpretatie afhankelijk van andere referentiële uitdrukking. Anafora resolutie: oplossing van referentiële afhankelijkheid.

Temporele anaforen Partee (1979, 1984): tense is ook een anafoor. Temporele referentie alleen in contekst vast te stellen. Van statische (zins) semantiek van aspect (Verkuyl, Smith) naar dynamische (tekst) interpretatie van temporele structuur op discourse niveau (update van DRS).

Temporele DRT Hanna werd wakker. u, e1, n, t1 Hanna = u t1 < n e1  t1 e1: u wordt wakker discourse Referenten n: now t1: referentietijd e1 drs condities verleden tijd: t1 < n

Incrementele interpretatie Hanna i werd wakker Zij i rekte zich uit. u, v, e1, t1, e2, t2, n Hanna = u t1 < n e1  t1 e1: u wordt wakker zij = v v = u t2 < n e2  t2 e1 < e2 e2: v rekt zich uit pronomen resolutie temporele afhankelijkheid

Discourse regel event (NL) Bepaal op grond van situatie aspect of de zin een event beschrijft (accomplishment, achievement). Als een zin een event beschrijft, introduceer een nieuwe event variabele in het universum van discourse referenten. Introduceer een relatie < tussen dit event en het laatst geïintroduceerde event in de DRS.

States Hanna werd wakker. De zon scheen voorzichtig door de gordijnen. u, v, e1, t1, n, s2, t2 Hanna = u t1 < n e1  t1 e1: u wordt wakker de zon = v s2 0 t2 e1  s2 s2: v schijnt temporele afhankelijkheid

event – state - event Hanna werd wakker. De zon scheen voorzichtig door de gordijnen. Zij sprong uit bed. Verkorte DRS! u,v,w,e1,t1,s2,t2,e3,t3,n t1 < n e1  t1 e1: u wordt wakker e1 0 s2 s2: v schijnt e1 < e3 e3: u springt uit bed opeenvolgingsrelatie tussen events

Toepassing op Frans Niet situatie aspect, maar grammaticaal aspect bepaalt discourse structuur. Passé Simple: de zin beschrijft een event; volg de discourse regels voor events. Imparfait: de zin beschrijft een state (process); volg de discourse regels voor states.

Passé Simple Anne entra (ps). Sophie monta (ps) l’escalier. Verkorte drs! u,v,n,e1,t1,e2,t2 Anne=u t1 < n e1  t1 e1: u komt binnen Sophie = v e2: v gaat naar boven e1 < e2 PS introduceert event opeenvolging van events

Passé Simple + Imparfait Anne entra (ps). Sophie montait (imp) l’escalier. Verkorte drs! u,v,n,e1,t1,s2,t2 Anne=u t1 < n e1  t1 e1: u komt binnen Sophie = v s2: v gaat naar boven e1 0 s2 PS introduceert event overlap event met state Imparfait introduceert state

Beperkingen van DRT (i) Niet altijd temporele opeenvolging met events. Soms gelijktijdigheid (e1 0 e2). Het was een prachtig concert (s1). Pauline zong een opera (e2), en Jan speelde de begeleiding op de piano (e3). Le concert était magnifique (s1). Pauline chanta un opéra (e2), et Jean l’accompagna au piano (e3).

Beperkingen van DRT (ii) Niet altijd temporele opeenvolging met events. Soms zelfs omgekeerde volgorde (niet altijd!!). Pauline botste tegen Jan aan (e1). Hij viel (e2). e1 < e2 Jan viel (e1). Pauline botste tegen hem aan (e2). e2 < e1 Pauline poussa Jean (e1). Il tomba (e2). e1 < e2 Jean tomba (e1). Pauline le poussa (e2). e1 < e2 Jean tomba (e1). Pauline l’avait poussé (e2).

Rhetorische structuur Asher & Lascarides (1993): aspect onderspecificeert temporele structuur. Rhetorische relatie tussen zinnen bepaalt temporele structuur. Aspect maakt bepaalde rhetorische relaties mogelijk, andere niet. Relatie tussen aspect en temporele structuur: indirect.

Narratie Narration: De default discourse relatie die een nieuwe zin  aangaat met een al verwerkte zin  is die van narration. Als Narration ( ,  ), dan e  < e . Pauline botste tegen Jan aan (e1). Hij viel (e2). Narration, dus e1 < e2

Omgekeerde volgorde Lexicale regel: als de events waarin x duwt/botste tegen y en y valt in een coherentierelatie verbonden zijn, dan veroorzaakt duwen/botsen het vallen. Oorzaak gaat vooraf aan gevolg: als e1 veroorzaakt e2, dan *niet* e2 < e1. Jan viel (e1). Pauline botste tegen hem aan (e2). Causale relatie, dus e2 < e1

Geen omgekeerde volgorde PS Pauline poussa Jean (e1). Il tomba (e2). e1 < e2 Jean tomba (e1). Pauline le poussa (e2). e1 < e2, *niet* e2 < e1 Jean tomba (e1). Pauline l’avait poussé (e2). e2 < e1 Beperking op PS: *niet* e2 < e1.

Elaboratie Elaboratie is een onderschikkende discourse relatie, waarbij details (deel events) worden gegeven van een grotere gebeurtenis. Elaboration ( ,  )  Proper-part-of (e , e  ). Proper-part-of (e 1, e 2 )  e 1  e 2.

Elaboration (vb) Het was een prachtig concert (s1). Pauline zong een opera (e2), en Jan speelde de begeleiding op de piano (e3). Le concert était magnifique (s1). Pauline chanta un opéra (e2), et Jean l’accompagna au piano (e3). Geen schending van beperking op PS, dus PS zowel Narration als Elaboration.