Het wetenschappelijk wereldbeeld van de 19de eeuw Plaatje illustreert aardig ideen van wetenschappelijk wereldbeeld, wereld achter de verschijnselen, verklaart verschijnselen. Antropologen, kosmologie van primitieve culturen weerspiegeling van maatschappelijke ordening, projecteren hun eigen wereld of meer hun eigen cultuur op de natuur. Neiging wereld te interpreteren middels metaforen ontleensd aan eigen cultuur.

Wetenschap en maatschappij Natuurwetenschap ontwikkelt zich in nauwe samenhang met maatschappij Veranderingen in wetenschappelijke opvattingen tot op zekere hoogte weerspiegeling van maatschappelijke veranderingen Geldtook voor wetenschappelijk wereldbeeld van de negentiende eeuw

Periode van revoluties (1789-1848) Franse revolutie (1789-1799) Industriële revolutie (1780-1830) Eindigend met revolutiegolf van 1848 Overgang van Agrarische naar industriële samenleving Standen- naar klassenmaatschappij Natuurfilosofie naar moderne wetenschap

Historisering van de natuur Van tijdloze schepping naar product van een natuurlijk ontwikkelingsproces Geologische opeenvolging Darwiniaanse evolutie Toename entropie

Mechanisering van de natuur Van romantische naar industriële visies op mens en natuur Energie en ‘arbeid’ Mechanische modellen

Overgang manifesteert zich in Aard van de wetenschapper Van amateur naar ‘professional’ Organisatie van de wetenschap Van kabinet naar onderzoekslaboratorium Doel van de wetenschap Van ontdekkingen naar precisiemetingen Inhoud van de wetenschap Van ‘natuurkrachten’ naar ‘energie’ en mechanische modellen

‘Gentlemen of science’ Geologische kolom product van ‘leisured gentlemen’ Veel ‘wetenschappers’ financieel onafhankelijk: Darwin, Maxwell, Von Humboldt

Thomas Huxley (1850) To attempt to live by any scientific pursuit is a farce... A man of science may earn great distinction--great reputation--but not bread

Eind negentiende eeuw Wetenschap professionele activiteit: Snelle toename carrièremogelijkheden in onderwijs en industrie Gesalarieerde fulltime betrekking aan universiteit of onderzoeksinstelling Op grond specifieke kwalificaties, veelal verkregen door specialistische opleiding Geleidelijke uitsluiting amateurs door zelfbewuste wetenschappelijke gemeenschap

Overgang manifesteert zich in Aard van de wetenschapper Van amateur naar ‘professional’ Organisatie van de wetenschap Van kabinet naar onderzoekslaboratorium Doel van de wetenschap Van ontdekkingen naar precisiemetingen Inhoud van de wetenschap Van ‘natuurkrachten’ naar ‘energie’ en mechanische modellen

Laboratoria Aanvankelijk voornamelijk privé-laboratoria, rond 1800 enkele particuliere stichtingen Vanaf 1860 snelle opkomst universitaire laboratoria: scheikundig, medisch, fysisch, botanisch, bacteriologisch Eind 19de eeuw ook nationale en industriële laboratoria

Faraday, Royal Institution (1830)

Liebig, Giessen (1840)

Nastuurkundig Instituut, Straatsburg (1875)

Straatsburg

Physikalisch Technische Reichsanstalt (1887) Rijkslaboratorium voor natuurkundig en technisch onderzoek ten bate van wetenschap en industrie Op initiatief van Werner Siemens

Overgang manifesteert zich in Aard van de wetenschapper Van amateur naar ‘professional’ Organisatie van de wetenschap Van kabinet naar onderzoekslaboratorium Doel van de wetenschap Van ontdekkingen naar precisiemetingen Inhoud van de wetenschap Van ‘natuurkrachten’ naar ‘energie’ en mechanische modellen

Doel onderzoek: niet ontdekken, maar meten Maxwell: Uiteindelijk doel: niet onderzoek van het onbekende, maar ‘iets te meten dat wij reeds gezien hebben’ Kelvin: ‘Als u datgene waarover u spreekt meet en het in getallen uitdrukken kan, dan weet u iets daarover; [zo niet] dan is uw kennis behoeftig en onbevredigend’ Kamerlingh Onnes: ‘Door meten tot weten’

Grootschalige onderzoeksfabrieken Hiërarchische ordening: hoogleraar-directeur, buitengewone hoogleraren, assistenten, privaatdocenten, instrumentmakers, gevorderde studenten Disciplinering Invoering practica Onderzoeksprotocollen, labjournaals, foutenrekening standaardisatie

Standaardisatie Groot deel onderzoek betreft standaardisatie bepalen van uniforme eenheden (meter, kilogram, ohm, ampère) Vergelijking van standaarden IJken van meetinstrumenten Behalve wetenschappelijke, ook commerciële waarde (met name voor elektrotechnische industrie)

Overgang manifesteert zich in Aard van de wetenschapper Van amateur naar ‘professional’ Organisatie van de wetenschap Van kabinet naar onderzoekslaboratorium Doel van de wetenschap Van ontdekkingen naar precisiemetingen Inhoud van de wetenschap Van ‘natuurkrachten’ naar ‘energie’ en mechanische modellen

Friedrich Schelling Naturphilosophie Natuur één samenhangend organisch geheel Natuur product Geist strevend naar zelfbewustzijn Verscheidenheid weerspiegeling verschillende stadia die zich ontvouwende natuur doorloopt Drijvende kracht is conflict van polaire principes Klimmende reeks: materie, elektriciteit, magnetisme, chemische werking, licht, reproductievermogen, prikkelbaarheid, waarnemingsvermogen

Dynamisch geheel van natuurkrachten Goethe Wie alles sich zum Ganzen webt, Eins in dem andern wirkt und lebt! Wie Himmelskräfte auf und nieder steigen Und sich die goldnen Eimer reichen Alexander von Humboldt Doel: het bestuderen van ‘de wisselwerking van de natuurkrachten … de eenheid van de natuur’

Elektriciteit en magnetisme Ørsted (1820): invloed van ‘elektrisch conflict’ op magneetnaald Faraday (1831): opwekking stroom met behulp van bewegende magneet Bevestigt geloof in verwantschap van de verschillende natuurkrachten Resulteert in telegraaf, elektromotor en dynamo

Wet van behoud van energie Geformuleerd halverwege de 19de eeuw Omzetting natuurkrachten gaat gepaard met behoud van totale hoeveelheid ‘kracht’ Resultaat van Ontdekking verschillende omzettingen van natuurkrachten, eenheidsgeloof Analyse van (stoom)machines, ‘arbeid’ Pogingen om ‘levenskrachten’ uit de levenswetenschappen te elimineren

Natuur als machine Beschouw fysisch systeem als een ‘machine’ die arbeid kan verrichten Druk het arbeidsvermogen uit in termen van fysische eigenschappen systeem Algemene energieprincipes leveren dan gedrag van systeem

Voorbeeld: Thomson (1845) Opgave: bepaal kracht tussen twee op batterij aangesloten metalen bollen Sommeren over alle krachten tussen ieder paar ladingen, lukt beste wiskundigen niet Student William Thomson schrijft oplossing op in twee regels Door systeem te behandelen als een machine die arbeid kan verrichten

Organisme als stoommachine Stoomachine zet chemische energie steenkool (oxydatie) om in warmte en beweging Organisme zet chemische energie voedsel (oxydatie) om in (lichaams)warmte en beweging

Mechanische modellen: gas Oude theorie: druk gevolg expansieve krachten Kinetische theorie: druk gevolg van botsende gasdeeltjes

Mechanische modellen: veld Oude theorie: verschijnselen gevolg elektrische en magnetische krachten Maxwell: gevolg van beweging en elastische vervorming tussenstof

William Thomson (1884) It seems to me that the test of ‘Do we or do we not understand a particular subject in physics?’ is ‘Can we make a mechanical model of it?’ I never satisfy myself until I can make a mechanical model of a thing …

Pierre Duhem, over boek van fysicus Oliver Lodge Hier is een boek bedoeld om een nieuwe theorie uiteen te zetten. We zien er niets anders dan koorden die rond katrollen bewegen, die zich rond haspels winden, die door kralen gaan … tandwielen die in elkaar grijpen en haken koppelen. Wij meenden binnen te gaan in het rustige en geordende verblijf van de rede, maar we bevinden ons in een fabriek … Hoogleraar fysica Liverpool, aanhanger Maxwell theorie, pionier draadloze telegrafie

Naturalisme Toepassing natuurwetenschappelijke methode en beeldvorming op mens en maatschappij Resulteert in toenemend determinisme Statistiek Quetelet Criminologie Lambroso Huxley’s ‘bewuste automaten’ Naturalistische romans

Statistiek als ‘sociale fysica’ Quetelet: gedrag van groepen mensen is onderworpen aan wetmatigheden, blootgelegd door statistiek Aantal misdaden van verschillende aard is exact voorspelbaar Maatschappij ‘veroorzaakt’ misdaden, individu enkel uitvoerder Zelfde aanpak geintroduceerd in fysica door Maxwell, liberale rekenkunde

Cesare Lombroso: geboren crimineel Sociaal onwenselijk gedrag bepaald door erfelijke factoren Resultaat degeneratie herkenbaar aan fysieke atavistische stigmata

Energiebehoud en vrije wil Wet van behoud van energie, sluit invloed van autonome menselijke geest op menselijk lichaam uit Huxley (1874): alle levende wezens (ook de mens) zijn ‘conscious automata’, bewustzijn enkele epifenomeen fysische processen in de hersenen

Naturalistische romans Mens is volledig gedetermineerd door afkomst en milieu Bijv. Emants, ‘Nagelaten bekentenis’, Couperus, ‘Eline Vere’ enz.

Fin-de-Siècle Reacties op naturalisme en materialisme Aanklacht: ‘bankroet der wetenschap’ Mach, Poincaré e.a.: theorieën ‘geen verklaring maar beschrijving’ verschijnselen