EMDR & Neuropsychologie Het emotionele brein EMDR & Neuropsychologie

Henriëtte van der Zee GZ-Psycholoog / neuropsycholoog Specialist Klinisch Neuropsycholoog i.o. Noortzee Psychologen Oudenbosch Ggz Breburg, Team Angst en Stemming HenriettevanderZee@gmail.com www.noortzee.nl Tel: 06-17870527

Akkie Zaal GZ-Psycholoog / Neuropsycholoog EMDR Practitioner Praktijk Neuropsychologie Waalre akkie@praktijkneuropsychologie.eu www.praktijkneuropsychologie.eu Tel: 040-2219089

Programma Inleiding Neurobiologie Hersenstructuren Verklaringsmodellen EMDR en neuropsychologie Casuïstiek Discussie

Wat is neuropsychologie ? De studie naar het verband tussen hersenen en gedrag. Dit is wel erg ruim en feitelijk zo’n beetje het werkveld van iedere psycholoog.

Neuropsychologen zijn gespecialiseerd in het in kaart brengen van de gevolgen van het letsel voor het cognitieve-, emotionele- en gedragsmatige functioneren. Een neuropsychologisch onderzoek, afname van tests en vragenlijsten, geeft helderheid over de mogelijkheden en beperkingen.

Neuropsychologen werken met mensen met een verstoord brein door ziekte, trauma of een ontwikkelingsstoornis, onder andere: - AD(H)D - dyslexie - hersenvliesontsteking - CVA (cerebraal vasculair accident) - hersenkneuzing/hersenschudding - hersentumor - epilepsie - Alzheimer - schizofrenie - burnout

Neuropsychologen behandelen met inzichtgevende en ondersteunende therapie, waarbij interventies van diverse aard worden gebruikt (o.a. psycho educatie, diverse cognitieve trainingen, CGT, systeemtherapie, ACT, mindfulness, schematherapie en EMDR natuurlijk). Bij hersenletsel is vaak sprake van comorbiditeit met lichamelijke klachten, psychiatrische problemen en interfererende premorbide problematiek. NAH is divers van aard (as I, II, III en IV).

Het verschil tussen neuropsychologen en andere psychologen/therapeuten is vooral dat neuropsychologen werken vanuit een hersenen-gedrag model. Neuropsychologen komen met een diversiteit aan trauma’s in aanraking:  ziekenhuisopnames, ziek worden, een ongeval, seksueel misbruik, pestervaringen in het verleden, complexe ptss enz.

Neurobiologie Centrale Zenuwstelsel Autonome Zenuwstelsel ↔ Hersenen ↓ Hersenen Ruggenmerg Autonome Zenuwstelsel ↔ De hersenzenuwen die in relatie staan tot het parasympathische zenuwstelsel, zijn onder meer de nervus oculomotorius, die de oogspieren innerveert, de nervus facialis (aangezichtszenuw) en de nervus vagus, die allerlei functies heeft. Para - Sympathisch Sympathisch

Autonome Zenuwstelsel Sympathische Zenuwstelsel Fight / Flight Adrenaline Noradrenaline Parasympathische Zenuwstelstel Calm Down Acetylcholine ↔ ↔ ↔

Adrenocorticotrope hormoon (ACTH) (Hypofyse) Hormonen Corticotropine Releasing Hormone (CRH) + Arginine Vasopressine (AVP) (Hypothalamus) Adrenocorticotrope hormoon (ACTH) (Hypofyse) Cortisol (Bijnierschors) HPA-as CRH is weinig onderzocht en begrepen. Onlangs: verband met TSH hormoon van de schildklier en invloed op schildklierfunctioneren. Voorts invloed op embryonale ontwikkeling en voedselopname door het lichaam. Vasopressine is antidiuretisch hormoon en een neurotransmitter, vochtbalans. Vaatvernauwende werking, bloeddruk.

Ontregeling HPA-as Noradrenaline Serotonine Serotonerg: stemmng, agressie, impulsiviteit en suicide Noradrenerg: angst, vrees, selectieve aandacht, hypervigilantie, geheugen, intrusies. Het systeem kan verstoord raken bij trauma (lichamelijk en psychisch), depressie en middelengebruik. De aanleg voor verstoring van de HPA-as is genetisch bepaald (Wand, 1998). Maar ook omgevingsfactoren, opleiding, persoonlijkheid, geslacht, aard van de traumatische ervaring, leeftijd waarop het trauma plaatsvindt (Van der Kolk, 1997).

Ontregeling HPA-as Genetisch bepaald (Wand, 1998) Invloed van omgevingsfactoren. Opleiding, persoonlijkheid, geslacht, leeftijd van traumatisatie (Van der Kolk, 1997) en genetisch bepaalde mentale veerkracht (Binder, 2008) Verlaagde cortisolwaarden in urine en bloedplasma (Yehuda, 1995, 1996) lage basale cortisol waarden hebben in de urine (Yehuda, 1995) en in het bloedplasma (Yehuda et. al. 1996) in vergelijking met traumaslachtoffers zonder PTSD, gezonden en psychiatrische patiënten met andere diagnoses. Toegenomen cortisol respons op de toediening van dexamethasone. In tegenstelling tot depressieve patiënten bij wie deze reactie afneemt. Onder invloed van de dexamethason zou normaliter de cortisol productie door de bijnieren moeten afnemen, en de urine gehalte van cortisol moeten dalen. Dit wijst op een sensitievere negatieve feedback inhibitie van de HPA-as in reactie op cortisol (Yehuda, 1995) Twee neurobiologische subgroepen van patiënten. Bij de ene groep treedt er een sensitisatie op van het noradrenerge systeem, terwijl bij de andere subgroep vooral sensitisatie optreedt van het serotonerge systeem (Southwick, 1997). Dit onderscheid is mogelijk ook van invloed op het cognitieve functioneren, de ontwikkeling van depressieve klachten en de eventuele keuze voor medicatie.

Ontregeling HPA-as Chronische veranderingen tot na 25 jaar Excessieve noradrenerge activiteit Hyperarousal autonome zenuwstelsel Afname activiteit serotonerge systeem Ontregeling dopaminerge systeem Ontregeling glucocorticoïde systeem Dopaminerg: motivationeel beloningssysteem, psychoses Gluciocoirticoid: stressregulatie en geheugen

Casus 1 Mw. D

Casus 1 Mw. D. een enthousiaste en optimistische vrouw van 50 jaar Auto-ongeval in 1999 Hersenschudding/whiplash trauma Aanhoudende lichamelijke-, cognitieve- en emotionele klachten, vermoeidheid Veel beroep op medische – en psychologische zorg Had zelf idee te moeten/kunnen herstellen, bleef klachten houden

Casus 1 Bijkomend: Schildklierproblemen met gestage gewichtstoename ondanks dieet en sporten Slaapapnoe Ziekenhuisopnames ivm vermoeden van Tia’s Bij Praktijk Neuropsychologie neuropsychologisch onderzoek en behandeling Resultaat tot 50%, maar steeds terugval en veel onrust over gewichtstoename

Casus 1 Mijn hypothese was dat er basale onrust (hyperarousal) bleef omdat het ongeval als nare gebeurtenis niet goed verwerkt was Mw. D. herkende dit niet, maar steeds stuitten we op angst en onrust Eind 2009 2 emdr-sessies, nc onmacht, sud 8, vrij vlotjes naar 0 en pc in 2 stappen naar 7 Na sessies ander dieet en ca. 40 kilo afgevallen

Hersenstructuren Thalamus Amygdala Hippocampus Orbitofrontale cortex (VMPFC) Anterieure cingulate cortex (ACC) Insulaire cortex

Effect EMDR Hartslag daalt Ademhaling kalmeert Vingertemperatuur stijgt Galvanische huidrespons vermindert Hogere cortisolspiegel in speeksel

Effect EMDR SPECT: Anterieure cingulate cortex ↑ Prefrontale cortex ↑ Hypervigilantie ↓ Cerebrale bloedtoevoer bilaterale dorsolaterale prefrontale cortex↑

Effect EMDR Bloedtoevoer temporale associatiecortex ↓ Zuurstof haemoglobine concentratie laterale prefrontale cortex ↓

Bron: Pagani et. al., Nucelair medicine 2007; 28, 757-765. Trauma PTSD versus controles (Trauma zonder PTSD) 1e rij: Mediale aspecten linker (L) en rechter (R) hemisfeer. 2e rij: Posterieure en anterieure gebieden 3e rij: Laterale gebieden 4e rij: Inferieure en superieure gebieden. Uncus (4 Onder Links, naast hippocampus) Orbitale gyrus Superieure frontale gyrus Hypothalamus Superieure temporale gyrus L en R Bron: Pagani et. al., Nucelair medicine 2007; 28, 757-765.

Bron: Pagani et. al., Nucelair medicine 2007; 28, 757-765. PTSD voor en na behandeling 1e rij: Mediale aspecten linker (L) en rechter (R) hemisfeer. 2e rij: Posterieure en anterieure gebieden 3e rij: Laterale gebieden 4e rij: Inferieure en superieure gebieden. Middelste temporale gyrus links en rechts Orbitale gyrus L Hypothalamus Superieure frontale gyrus rechts Superieure temporale gyrus R Superieure temporale gyrus Bron: Pagani et. al., Nucelair medicine 2007; 28, 757-765.

Theorieën Corpus Callosum theorie (Propper & Christman) Oriëntatie Respons theorie REM – slaap theorie (Stickgold) Werkgeheugen theorie (Van den Hout) Duale representatie theorie (Brewin)

Corpus Callosum Bilaterale oogbewegingen leiden tot een toename van interhemisferische informatie overdracht en hebben een positief effect op het ophalen van episodische geheugen representaties (Christman, 2003).

Oriëntatie Respons Oriëntatie reflex(OR) versus Defensive Reflex (DR) CS OR US Pijn Shock (CR) DR Auto Auto van gewonde vriend rijden rechts

Oriëntatie Respons Oriëntatie reflex(OR) versus Defensive Reflex (DR) CS OR US Pijn Shock (CR) DR Auto Auto van gewonde vriend rijden rechts US-inflatie (cues van ongeval) CS US C Veilig R Habituatie Cues Target DR deflatie Ongeval + EMDR

Werkgeheugen Visuele BLS: visueel +spatieel (VSS) Auditieve BLS: fonologische loop (FL) CFR (Gunter en Bodner, 2008): VSS Spraakonderdrukking (Kemps en Tiggeman, 2007): FL Tetris: VSS Bron: Baddeley, A.D. & Andrade, J. (2000). Working memory and the vividness of imagery. Journal of Experimental Psychology: General, 129, 126-145.

Werkgeheugen Rekenen (Van den Hout) centrale executieve. Werkgeheugen, lineair verband met rekenen Levendigheid van beelden neemt af Maar de afname van emotionaliteit volgt een omgekeerd U-verband

Duale representatie theorie De centrale executieve wordt vaak gezien als een functie van de frontale kwab Actieve selectieve aandacht is een functie van de pariëtale kwab (Posner 1990) Werkgeheugen is een functie van de frontale kwab, maar ook van de pariëtale kwab en de verbindingsbanen daartussen.

Hogere orde corticale processen Ventrale route Dorsale route Posterieure pariëtale kwab Spatiële verwerking (visueel, auditief, tactiel) Visueel volgen, goal-directing, actieve selectieve aandacht, inhibition of return Waar ? Inferieure temporale kwab Visuele perceptie, waarneming, herkenning Emotie en sociale cues Wat ?

Duale representatie theorie PPC ACC ITC

Duale representatie theorie Bron: Brewin, C.R. Gregory, J.D., Lipton, M., Burgess, N. (2010). Intrusive images in psychological disorders: Characteristics, neural mechanisms and treatment implications. Psychological Review 117(1), 210-232.

Duale representatie theorie Bron: Brewin, C.R. Gregory, J.D., Lipton, M., Burgess, N. (2010). Intrusive images in psychological disorders: Characteristics, neural mechanisms and treatment implications. Psychological Review 117(1), 210-232.

Precuneus The precuneus is a part of the superior parietal lobule hidden in the medial longitudinal fissure between the two cerebral hemispheres. It is sometimes described as the medial area of the superior parietal cortex. It is involved with episodic memory, visuospatial processing, reflections upon self, and aspects of consciousness.

Praktijk Specifieke aandachtspunten voor EMDR bij mensen met niet-aangeboren hersenletsel: Type bilatere stimulatie: Letten op visuele afwijkingen; bijv. een CVA komt het voor dat mensen een deel van het contralaterale visuele veld niet waarnemen 2. Bij auditieve afwijkingen idem Bij tactiele afwijkingen, bijv. een hemiparese moet gecheckt worden of dit al dan niet een optie is en waar op het lichaam dan

Praktijk Uitproberen wat het beste aansluit; het is mijn ervaring dat bij mensen met een CVA tactiele BLS goed werkt. Soms zijn mensen snel overprikkeld en dan wekken oogbewegingen en de auditieve BLS eerder irritatie dan het gewenste effect op. Tactiele BLS op de schouders sluit meestal goed aan en lijkt ook veilig te zijn.

Praktijk Soms is de concentratie minder en dan is de reactie als normaal ‘blijf daarbij of ‘concentreer je daarop’…..ietwat paradoxaal, maar het werkt Soms is het nodig te helpen de draad op te pakken als mensen deze kwijt zijn, door het laatstgenoemde te herhalen of even BTT Soms is het nodig te structureren

Praktijk Soms is het nodig het tempo wat te verlagen omdat een veel voorkomend gevolg van hersenletsel een vertraagd tempo van informatieverwerking is Gebruik maken van een partner of mantelzorger of een in Nah gespecialiseerd ambulant begeleider, die de geheugensteuntjes zoals essentiele CI-tjes helpt onthouden, ‘huiswerk’ , thuis nog even mee terugkijkt op de sessie, back-up en ondersteuning van emotionele na-effecten, zoals slaapklachten

Discussie

The End