23-10-2014 Rouw na Moord Onderzoek naar de psychische klachten van nabestaanden na verlies door moord of doodslag Mini symposium 23 oktober 2014 Mariëtte van Denderen, MSc Prof. Dr. Jos de Keijser Prof. Dr. Paul Boelen

Op 15 april 2008 was onze zoon Brian niet op de afgesproken tijd bij ons hotel in Spanje. Vijf dagen later kregen we het bericht: hij lag dood aan de weg, mishandeld. Op het politiebureau hoopten we informatie te krijgen, maar in plaats daarvan werden we uren verhoord, alsof wij verdacht werden. Na jaren is er nog geen dader. Ik blijf mijzelf kwellen: waarom gebeurde dit bij hem, en door wie. Mijn leven is verdeeld, in voor 2008 en daarna. Geschreven door een moeder wiens zoon is vermoord.

Prevalentie 150 a 180 mensen jaarlijks vermoord in Nederland Ieder slachtoffer laat een aantal nabestaanden achter

Vragen Wat is de prevalentie van Posttraumatische Stress Stoornis (PTSS) en Gecompliceerde Rouw (GR) bij nabestaanden van moord? Wat is de rol van wraak op het rouwproces? 3. Wat is het effect van een behandeling bestaande uit cognitieve therapie en EMDR op de PTSS en GR klachten bij nabestaanden na moord? Vragenlijstonderzoek Behandelstudie

Vraag 1 Wat is de prevalentie van Posttraumatische Stress Stoornis (PTSS) en Gecompliceerde Rouw (GR) bij nabestaanden van moord?

Deelnemers 1. Lotgenotenorganisaties: VOVK: Vereniging Ouder van een Vermoord kind ADS: Aandacht Doet Spreken VVRS: Vereniging voor Veiligheid, Respect en Solidariteit 2. Casemanagers Slachtofferhulp Nederland 3. Website en media www.rouwnamoord.nl

In- en exclusiecriteria Familieleden; ouders, kinderen, broers/zussen van 18 jaar en ouder Partners Meerdere personen binnen één gezin kunnen meedoen Exclusiecriteria: De Nederlandse taal niet machtig Verdachten/daders

Vragenlijstonderzoek Gecompliceerde rouwklachten Posttraumatische stressklachten Wraak Angst Fysieke klachten

Kenmerken van deelnemers 330 ingevulde vragenlijsten Leeftijd nabestaanden: 58 jaar (range 25 - 82) Leeftijd slachtoffers: 27 jaar (range 0 – 69) Gemiddelde tijd sinds het overlijden: 7 jaar (range 0 - 35 jaar) 89% van de moorden vond plaats in Nederland, 11% in het buitenland 5.1% was getuige van de moord (N=17)

Tabel 1. Demografische gegevens Categorie Subcategory Geslacht Man N = 113   Vrouw N = 218 Dader is Niet gevonden N = 24 Veroordeeld N = 202 De rechtszaak is nog bezig N = 56 Vrijspraak/sepot N = 14 Nabestaande is … van het slachtoffer (ex) partner N = 29 Ouder N = 159 Kind N = 42 Broer/zus N = 54 Ander familielid N = 28 Vriend/bekende N =19 Dader is … van de nabestaande (ex) partner N = 14 Directe familie N = 19 (ouder, kind, broer/zus) Ander familielid N = 31 Vriend/bekende N = 87 Onbekende N = 168 Lid van een lotgenoten-vereniging? Ja N = 172 Tijd sinds overlijden 9 jaar Nee N = 136 Tijd sinds overlijden 3 jaar

Resultaten 33% heeft last van posttraumatische stress klachten 81% heeft veel langdurig en intense rouwklachten Gemiddelde tijd sinds het overlijden: 7 jaar Naarmate de tijd toeneemt nemen PTSS klachten en gecompliceerde rouwklachten af

Resultaten Vrouwen ervaren meer PTSS en GR dan mannen Ouders ervaren meer klachten dan indirecte familieleden en kinderen van het slachtoffer Geen effect op PTSS/ GR wat betreft: De relatie tussen nabestaande – dader Dader wel of niet veroordeeld

Vraag 2 Wat is de rol van wraak op het rouwproces? Wat is het verband tussen wraak en Gecompliceerde rouw en PTSS? Geslacht en relatie tot de dader?

Belemmerende gedachten Ik kom hier nooit meer overheen Pas als de dader gevonden wordt kan ik verder... Pas als de dader bestraft wordt kan ik verder… Pas als ik wraak genomen heb…

Resultaten Er is een samenhang tussen wraak en PTSD/gecompliceerde rouw b) Geslacht nabestaande speelt geen rol c) Nabestaanden waarvan de dader een familielid is ervaren minder wraakgevoelens

Vraag 3 Wat is het effect van een behandeling bestaande uit Cognitieve gedragstherapie en EMDR op PTSS en gecompliceerde rouwklachten van nabestaanden na moord?

Behandelopzet 27 therapeuten getraind in het behandelprotocol 8 individuele sessies met een cliënt Interventie- en wachtgroep (na 4 mnd) conditie

Inclusiecriteria Hoge score op de Rouwvragenlijst en/of Partners Familieleden; ouders, kinderen, broers/zussen van 18 jaar en ouder Meerdere personen binnen één gezin kunnen meedoen Hoge score op de Rouwvragenlijst en/of Hoge score voor PTSS klachten

Opzet behandeling: 8 sessies 3. EMDR 4. EMDR 5. EMDR 6. CGT 7. CGT 8. CGT 1. Kennis making 2. Rouw in het gezin 3. CGT 4. CGT 5. CGT 6. EMDR 7. EMDR 8. EMDR

Vragen behandelstudie Leidt de behandeling tot minder klachten? 2. Heeft de behandelvolgorde (CGT-EMDR of EMDR-CGT) invloed op de behandeluitkomst? Hypothese: Eerst het trauma behandelen (EMDR) en daarna rouw (CGT) leidt tot betere behandeluitkomsten (Murphy, Johnson, Chung & Beaton, 2003; Rando, 1996; Rynearson & Geoffery, 1999)

Voorlopige resultaten (N=77) Klachten van mensen in de wachtgroep daalden niet significant puur door het wachten. Na de behandeling daalden rouw en PTSS klachten significant ten opzichte van vóór de behandeling. Voldeed aan criteria voor start therapie Voldeed aan criteria na therapie % personen klinische verbeterd Gecompliceerde rouw 92% 53% 39% PTSS 47% 45%

Voorlopige resultaten De afname van klachten geldt zowel voor vrouwen als voor mannen De behandelvolgorde (EMDR – CGT of CGT-EMDR) heeft geen effect op het behandelsucces.

Te onderzoeken Wordt de afname van klachten gemedieerd door - afname wraakgevoelens? - afname vermijdingsgedrag?

De stand van zaken Behandeling implementeren: toegang voor iedere nabestaande & therapeuten keurmerk Behandelartikel: in afwachting van laatste data Verspreiden van kennis

Artikelen Psychopathology among homicidally bereaved individuals A systematic review (Online) gepubliceerd in Trauma, Violence & Abuse (2013) M. van Denderen, J. de Keijser, M. Kleen & P. Boelen Prevalence and Correlates of self-rated Post-Traumatic Stress Disorder and Complicated Grief in a Community Based Sample of Homicidally Bereaved Individuals Geaccepteerd in Journal of Interpersonal Violence (2014) M. van Denderen, J. de Keijser, M. Huisman & P. Boelen Revenge and Psychological Adjustment after Homicidal Loss Geaccepteerd in Aggressive Behavior (2014) M. van Denderen, J. de Keijser, C. Gerlsma, M. Huisman & P. Boelen Treating Complicated Grief and Posttraumatic Stress Disorder with Cognitive Behavioural Therapy and EMDR in Homicidally Bereaved Individuals: a Randomised Control Trial In preperation M. van Denderen, J. de Keijser, M. Timmerman & P. Boelen

Met dank aan Subsidiegever: Fonds Slachtofferhulp Lotgenotenorganisaties VOVK, ADS, VVRS Slachtofferhulp Nederland Rijksuniversiteit Groningen: Universiteit Utrecht: Prof. Dr. Jos de Keijser Prof. Dr. Paul Boelen Dr. Mark Huisman Dr. Marieke Timmerman Dr. Coby Gerlsma