Klassiek leiderschap in de moderne tijd Charlotte Koot & Anna Dekker

[1] Vergilius, 70 v.Chr. - 19 v. Chr. uit: Aeneis, boek 1 r.285-288 Motivatie ‘’Nascetur pulchra troianus origine Caesar, imperium oceano, famam qui terminit astris, Iulus a magno demissum nomen Iulo.’’ ‘’Er zal een Trojaanse Caesar van edele afkomst geboren worden, die zijn rijk met de Oceaan, zijn roem met de sterren begrenst. Julius, een naam afgeleid van de grote Julus.’’[1] Bestond er ook een ideaalbeeld van de leider in de Oudheid, en zoja, wie is er dan in deze tijd volgens de klassieke maatstaven in staat om zijn roem tot de sterren te laten reiken? Huidige “viros illustres” Keuze voor Mark Rutte & Barack Obama als hedendaagse leiders [1] Vergilius, 70 v.Chr. - 19 v. Chr. uit: Aeneis, boek 1 r.285-288 Vergilius

Inhoud Eisen voor een toespraak volgens klassieke retorica Toetsing eisen aan toespraken Rutte & Obama De geprefereerde non-verbale communicatie in Oudheid Voldoen Rutte & Obama aan deze communicatie normen? Geprezen en misprezen eigenschappen van een leider in Suetionius’ De Vita Caesarum Zijn deze eigenschappen terug te zien bij Rutte & Obama 4. Interview Lars Duursma

Hoofd- en deelvragen Hoofdvraag: Deelvragen: Voldoen huidige leiders aan de idealen op het gebied van retorica, non-verbale communicatie en uiterlijke verschijning die in de Oudheid aan een leider gesteld werden? Deelvragen: Aan welke eisen moest een toespraak volgens de klassieke retorica voldoen? Kunnen we deze voorschriften terugvinden in toespraken en speechstijl van de huidige leiders? Welke vormen van non-verbale communicatie gebruikte een leider in de Oudheid? Zien we de geprefereerde non-verbale communicatie van leiders in de Oudheid terug bij de hedendaagse politici? Welke eigenschappen in een leider worden er in klassieke werken zoals Suetonius ‘’De vita Caesarum’’ geprezen en welke worden er afgekeurd? Worden deze eigenschappen in de hedendaagse politici ook geprezen en afgekeurd?

Aan welke eisen moest een toespraak volgens de klassieke retorica voldoen? Primaire eisen: onderwerp punt van discussie & toespraak vorm van betoog. Tijdens het opstellen moest de redenaar 5 stappen doorlopen 1. Inventio de vinding van de argumenten 2. Dispositio de ordening van de informatie 3. Elocutio de verwoording van de informatie en het geordende 4. Memoria het memoriseren van de tekst 5. Actio of Pronuntiatio de voordracht 5 onderdelen (partes orationes): 1. Exordium de inleiding 2. Narratio de vertelling of uiteenzetting van de toedracht 3. Propositio en Partitio stelling en de indeling van de daarop volgende informatie. 4. Argumentatio de pro- en contra argumenten 5. Peroratio het besluit

Sofistisch: nadruk op verschillende onderdelen Verschillende methoden: Sofistische, Aristotelische en Hermagorische methode Sofistisch: nadruk op verschillende onderdelen Aristotelisch: afkeur van partes, nadruk op “enthymeem”(syllogisme zonder major premisse, deze wordt algemeen bekend verondersteld) en overtuigingsmiddelen: ethos,pathos, logos Hermagorisch: nadruk op statusleer: het zoeken van de algemene stelling combinatie van beiden, analyse en stap-voor-stap benadering “Elocutio” stijl: ’Als volgend punt van onze uiteenzetting behandelen we de stijl. Het volstaat immers niet te weten wat je moet zeggen, het is ook nodig te weten hoe je het moet zeggen: dat draagt er in hoge mate toe bij dat een redevoering de indruk wekt een bepaald karakter te hebben.’’ (Aristoteles 2004: III, 1, 2 1403b15-1403b18) Verschillende stijlniveaus: genus grave, genus medium en genus subtile. Verschillende stijlkwaliteiten: Latinitas (taalzuiverheid) Perspicuitas (duidelijkheid) Ornatus (versiering) Aptum (passendheid)

Analyse formulier voor toespraak: Wij hebben de toespraken aan de volgende punten getoetst: Sofisten: § Exordium Brevis, aperta, probabilis? § Narratio Geen aangedikte feiten of details? § Argumentatio Pro en contra te vinden? § Peroratio In rebus (herhalen van de feiten) aanwezig? In affectibus (opwekken van emoties) aanwezig? Aristoteles: § Welk genus toespraak is het? § Onderscheiding van het gebruik van technische en atechnische middelen Technisch: Is er ethos pathos en logos te vinden? § Ethos: Is promesis (oordeelkundigheid) arete (deugdzaamheid) en eunora (welwillendheid) aantoonbaar? § Logos: Zijn er enthymemen en paradigma’s te vinden? § Is er een evenwicht tussen ethos,pathos, logos?

Analyse formulier toespraak Hermagoras: § Is er sprake van een theseis of hypotheseis? § Kunnen we een status vaststellen? § Kunnen we partitio en praetitio, disgressio en recapitulatio aanwijzen? Dispositio § Is er een Nestoriaanse opstelling aanwezig? § Is er een logische indeling van de argumenten? Elocutio: § Welk genus stijl is het? § Onderscheiden van stijlkwaliteiten: -Latinitas (geen barbarismen en solociesmen) -Perspicuitas -Ornatus § Wordt er gebruik gemaakt van tropen en stijlfiguren? § Toelichten van Aptum: Res, verba, situatio, orator en scena. § Is er sprake van ‘Le style est l’homme même’?

Ornatus analyse van Obama’s “A more perfect union” “People began to shout, to rise from their seats and clap and cry out, a forceful wind carrying the reverend’s voice up into the rafters….And in that single note – hope! – I heard something else; at the foot of that cross, inside the thousands of churches across the city, I imagined the stories of ordinary black people merging with the stories of David and Goliath, Moses and Pharaoh, the Christians in the lion’s den, Ezekiel’s field of dry bones. Those stories – of survival, and freedom, and hope – became our story, my story; the blood that had spilled was our blood, the tears our tears; until this black church, on this bright day, seemed once more a vessel carrying the story of people into future generations and into a larger world. Our trials and triumphs became at once unique and universal, black and more than black; in chronicling our journey, the stories and songs gave us a means to reclaim memories that we didn’t need to feel shame about…memories that all people might study and cherish – and with which we could start to rebuild.” Roze Climax Geel gemarkeerd Omschrijving Geel Repetitio Blauw Enumeratio Blauw Congeries Grijs gemarkeerd Assonantie Groen Antithese

Non-verbale communicatie in de Oudheid Quintilianus: quasi-geïmproviseerde voordracht en spiekbriefjes Augustus: de voorlezer Cicero: stem en lichaam als snareninstrument dat door emotie wordt aangeslagen Gebaren als ondersteuning van emoties Het gezicht: het belangrijkste lichaamsdeel tijdens het spreken Kleding en uiterlijk verzorgd

Voldoen Rutte & Obama aan deze communicatie normen? Verfomfaaid en bezweet in een toga…? Liever fris in een mooi maatpak Rutte’s geheim om er langer en atletischer uit te zien Obama weet hoe hij zijn lichaam en stem moet gebruiken om emoties tot stand te brengen Obama’s houding: zoals een ware atleet of wapenvechter Rutte: Natuurlijke en ondersteunende gebaren Hij heeft echter wel last van enkele zenuwtics...

Welke eigenschappen in een leider worden er in klassieke werken zoals Suetonius ‘’De vita Caesarum’’ geprezen en welke worden er afgekeurd? Qua uiterlijke eigenschappen: + goede middenweg - verwijfdheid Qua lichamelijke eigenschappen: + kracht en een knap uiterlijk - zwaarlijvigheid en kaalheid Qua geestelijke eigenschappen: + o.a. kennis en betrokkenheid -arrogantie

Voorbeelden: Caligula : ‘’Zijn kleding, schoeisel en uiterlijk voorkomen in het algemeen, strookten niet met de waardigheid van een Romein of een burger, zelfs niet met de waardigheid van een man of van een menselijk wezen zonder meer. Vaak verscheen hij inderdaad in het openbaar met armbanden, een onderkleed met lange mouwen en een geborduurde kapmantel die bezet was met edelstenen; bij andere gelegenheden droeg hij een lange zijden staatsiekleed voor vrouwen. Nu eens liep hij rond op sandalen of met jachtlaarzen, dan weer trok hij soldatenlaarzen aan of vrouwenschoentjes.’’[1] [1] Verbruggen, 1986, De vita Caesarum boek 2, p.86 Tiberius: ‘‘De vingergewrichten waren zo sterk dat hij een versgeplukte, harde appel met zijn vinger kon doorboren en het hoofd van een knaap of zelfs een jongeman met een vingerknip kon verwonden.’’[1] [1] Verburggen, 1986, ‘’De vita Caesarum’’ boek 2, pp.34-35 Titus: ‘’Toen men zich echter realiseerde dat hij geen monster was, maar integendeel een man met een uitzonderlijk nobel karakter, maakte die slechte reputatie plaats voor de hoogste lof en speelde zo nog in zijn voordeel.’’

Interview Lars Duursma Lars Duursma: directeur & oprichter debatinstituut Debatrix. Expert op het gebied van presenteren, overtuigen en debatteren, winner van aantal prestigieuze debattitels, o.a.wereldkampioen debatteren 2006. - afstemming inhoud en taalgebruik doelgroepen -geen gebruik van klassieke visualisatie techniek -gebruik van teleprompter -positief over toespraak kwaliteiten Obama & Rutte

Conclusie Voldoen huidige leiders aan de idealen op het gebied van retorica, non-verbale communicatie en uiterlijke verschijning die in de Oudheid aan een leider gesteld werden? Over het algemeen ja Obama voldoet meer aan de idealen van een klassieke leider dan Rutte Verklaring: Het feit dat Rutte de klassieken minder navolgt dan Obama, betekent echter niet dat Rutte de klassieke voorschriften minder waard zou achten dan Obama. In de keuze van het wel of niet navolgen van de klassieke voorschriften neemt men namelijk ook andere (electorale) belangen mee.