hyperlinks, hypertext, hypermedia over links en relaties Eric Sieverts GO-opleidingen: Inhoudelijk Toegankelijk Maken oktober 2013

What is a link? or A link is an expression of a relation A link is underlined and blue or A link is a connection from one page to another destination such as another page or a different location on the same page A link is an expression of a relation  Ole Husby (Bibsys)‏ 2

het draait om relaties “relaties” zijn een algemeen verschijnsel in informatiesystemen tussen begrippen/woorden (bijv. thesaurus, semantisch netwerk, ontologie, topic map)‏ tussen objecten (bijv. literatuurreferenties, relationele database, linked open data, hyperlinks)‏ tussen eigenschappen van objecten (bijv. ontologie, topic map) 3

relaties tussen objecten relaties zeer gestructureerd relationele database link tussen uitleenrecord en lenersrecord link tussen uitleenrecord en boek-itemrecord relaties “beetje” gestructureerd + getypeerd relaties in FRBR-model <komt zo> literatuurreferenties <komt straks> linked open data in RDF <komt vanmiddag> relaties hoeven niet gestructureerd/getypeerd hyperlinks (als op web)‏ <kern van vandaag> 4

voorbeeld van FRBR FRBR = functional requirement for bibliographic records eigenlijk maar deels “requirements”; vooral model voor relaties tussen bibliografische “entiteiten” (entity-relationship model): werk (het intellectuele product)‏ expressie van een werk (bijv. NL-vertaling)‏ manifestatie van een werk/expressie (bijv. 3de druk)‏ individueel exemplaar (bijv. dat op 3de plank links)‏ ……. [basis voor nieuwe RDA catalogiseer-standaard - ook in gebruik in Worldcat] 5

Voorbeeld: "Boris Godunov"  Patrick LeBoeuf (BNF)‏ The Pushkin play, the libretto, the opera, etc… 6

7 FRBNW004 FRBNW006 FRBNW003 FRBNW005 FRBNW007 FRBNW002 E001 E001 E001 Борис Годунов: tragedy FRBNW004 W study about the opera Борис Годунов FRBNW006 W Борис Годунов: libretto FRBNW003 W illustrations for the play Борис Годунов FRBNW005 W introduction to the play Борис Годунов FRBNW007 W Борис Годунов: opera FRBNW002 ADA COM S S E001 E Russian text COM TRA TRA TRA COM TRA TRA COM E French translation E001 E 1869 version E001 E 1872 version E002 E Rimsky-K's arrangement E003 E001 E Russian text 1869 version E002 E Russian text 1872 version E Russian text ed. by P. Lamm E003 E French transl. by Lily Denis E004 E French tr. by Delines and Laloy E005 E French transl. by O. Lanceray E002 E English translation E003 E French transl. by A. Baranoff E004 E definitive state E001 E original text E001 A 1997 recording A001 A 1997 recording A001 A 1962 recording A001 M ca. 1922 publication FRBNM010 M 1998 release FRBNM002 M 1996 re-release FRBNM003 M 1980 publication FRBNM004 M 1937 publication FRBNM005 M 1926 publication FRBNM006 M 1910 publication FRBNM007 M 1982 (Paris)‏ publication FRBNM008 M 1927 publication FRBNM011 M 1982 (NYC)‏ publication FRBNM009 I I001 I I001 I I001 I I001 I I001 I I001 I I001 I I002 I I001 I I001 I I001 7

getypeerde relaties tussen entiteiten in FRBR 8

Voorbeeld: Coronelli’s "Terrestrial Globe"  Patrick LeBoeuf (BNF)‏ 3D cartographic material which may also exist as 2D cartographic material, which has been photographed, of which there are electronic versions, (on CD-ROM and on the Web), and manuscript resources… 9

10 FRBNW009 FRBNW010 FRBNW011 FRBNW012 FRBNW008 FRBNW010-E001 "Coronelli, les globes de Louis XIV" : CD-ROM about Coronelli's "Globe terrestre" and "Globe céleste" FRBNW009 W Coronelli's contract for producing his "Globe terrestre" for Louis XIV FRBNW010 W Anonymous photograph of Coronelli's "Globe terrestre" in Lille Museum FRBNW011 W Information from the Texas Tech Uni- versity's Web site FRBNW012 W "Le Globe terrestre" by Vincenzo Maria Coronelli FRBNW008 E Draft FRBNW010-E001 E FRBNW009-E001 E Plate version FRBNW008-E002 E Globe version FRBNW008-E001 E FRBNW011-E001 E FRBNW012-E001 M FRBNM016 M Published by Bibliothèque nationale de France in 1999 FRBNM015 M Published by Nolin in 1690 FRBNM013 M Published by Nolin in 1699 FRBNM014 M Produced by [?] in 1688 FRBNM012 M FRBNM017 M FRBNM018 I BNF Clair. 1054 fol. 180 FRBNM016-I001 I BNF MDC 12 005713 FRBNM015-I001 I BNF Ge CC 1273(5)‏ FRBNM013-I001 I BNF Ge DD 2987(82)‏ from "Collection D'Anville" FRBNM014-I001 I Texas Tech University in Lubbock, Texas FRBNM012-I002 I Fine Arts Museum in Lille FRBNM012-I001 I BNF Ge D 26032 FRBNM017-I001 10

waarom FRBR? niet alleen (in zekere mate) efficiënter catalogiseren, maar ook “navigatie” en leuke "linking"-gebaseerde diensten mogelijk met één druk op de knop: bij gevonden (of al bekend) boek meteen overzicht van andere edities of vertalingen, wat nog meer op dat boek gebaseerd is, wat wellicht aan dat boek ten grondslag heeft gelegen, etc. bij boek in (bijv.) Australische catalogus, overzicht krijgen welke edities er in eigen land/bibliotheek zijn, . . . . 11

linked open data (in RDF) getypeerde (en op het web gedefinieerde) relaties tussen resources en gegevens = "resource" met URI relaties tussen objecten beschreven in RDF: "RDF-tripels" (resource description framework) via webadressen (URI's) kan iedereen aan die data linken >> linked open data cloud van online beschikbare datacollecties = "literal" (gegeven) 12

reference linking linking bij literatuurreferenties link van bibliografisch record in database naar digitale full-text van dat artikel link van literatuurreferentie in full-text artikel naar full- text van aangehaalde referentie link van artikel naar latere artikelen waarin dat artikel als referentie geciteerd wordt (als in citatie-index) ……. 13

bibliografische metadata  full-text 14

referentie bij full-text (of andere vorm) van aangehaald artikel 15

links naar “citerende” artikelen 16

17

open linking (via "OpenURL")‏ uitbreiding van reference linking op basis van bij “objecten” meegestuurde metadata NISO-standaard daarvoor: OpenURL voor tijdschriftartikel: John W. Newcomer, Dan W. Haupt : The Metabolic Effects of Antipsychotic Medications - Journal of Psychiatry, vol. 51, no. 8 (July 2006) p.480-491 kunnen OpenURL metadata bijvoorbeeld luiden: genre=article&issn=0706-7437&volume=51&spage=480&epage=491& aulast=Newcomer&aufirst=John&date=2006&&atitle=The+Metabolic… op basis van die metadata kan link-resolver-software links (of queries) genereren voor aanvullende “diensten”, gerelateerd aan dat object vaak via keuzemenu (voorbeeld: SFX >>) 18

SFX gegevens van uitgangspublicatie uit database links naar full-text versies link naar catalogus links naar meer info over auteur tijdschrift onderwerp in de echte praktijk niet meer zo'n "kerstboom" voor de klanten 19

via ISBN 20

Hyperlink aggregation circa 1689 Cabinet designed by Vincentius Placcius. It had 3,000 hooks for topics, each with places where you could hang scraps of paper with notes pertaining to those topics 21

hypertext een meer algemeen framewerk voor linking tussen ………….. niet noodzakelijkerwijs volgens strikte structuur niet noodzakelijkerwijs met getypeerde relaties 22

wat is hypertext ? een hypertext is een informatiesysteem dat: is opgebouwd uit individuele brokstukjes informatie in allerlei verschijningsvormen waartussen relaties (hyperlinks) zijn gelegd waardoor die tekst een systeem vormt dat niet-sequentieel georganiseerd is, maar via systematische en/of functionele en/of associatieve relaties 23

hypertext 24 Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf hypertext 24

wat is hypertext ? een hypertext is pas een hypertext als er een computerprogramma is dat ervoor zorgt dat: gebruiker aanwezige links kan volgen op willekeurige wijze, naar eigen believen maar elke gewone webbrowser kan dat al 25

wat zijn hyperlinks ? hyperlinks zijn verwijzingen naar informatie-items die één of andere inhoudelijke relatie hebben met het "vertrekpunt" van die link relevantie hebben met betrekking tot inhoud en context van dat vertrekpunt hyperlinks zijn dus ook een middel om informatie inhoudelijk toegankelijk te maken 26

hypertext historie 1945: Vannevar Bush - "As we may think” (Atlantic Monthly)‏ Memex “Our methods of transmitting and reviewing the results of research are generations old and by now are totally inadequate for their purposes. …. The human mind operates by association. With one item in its grasp, it snaps instantly to the next that is suggested by the association of thoughts, in accordance with some intricate web of trails carried by the cells of the brain”

hypertext historie 1945: Vannevar Bush - "As we may think” (Atlantic Monthly)‏ Memex “When the user is building a trail, he names it … before him are the two items to be joined, projected to adjacent viewing positions. The user taps a single key and the two items are permanently joined. Thereafter, at any time, when one of these items is in view, the other can be instantly recalled merely by tapping a button.”

hypertext historie 1960’s: Ted Nelson Project Xanadu (1963/65)‏ 1987: Bill Atkinson HyperCard (voor Apple Macintosh)‏ 1989/91: Tim Berners-Lee World Wide Web HTML, HTTP 29

hypertext een meer algemeen framewerk voor linking tussen ………….. niet noodzakelijkerwijs volgens strikte structuur maar: structuur toch wel nuttig of nodig? niet noodzakelijkerwijs met getypeerde relaties 30

(spaghetti?) hypertext Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf (spaghetti?) hypertext 31

website structuur hypertext structuur ? of eigenlijk taxonomie ? 32 Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf website structuur Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf hypertext structuur ? of eigenlijk taxonomie ? Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf 32

website structuur dit is meer het idee van hypertext 33 Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf website structuur Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf dit is meer het idee van hypertext Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf 33

structuur vs. linking Clay Shirky: Nicholas Carr: categorization is overrated it is perfectly possible for any number of links to be in any number of places in a hierarchy, or in many hierarchies, or in no hierarchy at all if you've got enough links, you don't need the hierarchy anymore Nicholas Carr: links are a distraction and imply that the reader ought to leave what they are reading to read something else we click on a link, then another, then another, and pretty soon we've forgotten what we'd started out to do or to read 34

hypertext een meer algemeen framewerk voor linking tussen ………….. niet noodzakelijkerwijs volgens strikte structuur niet noodzakelijkerwijs met getypeerde relaties maar: voor het web wordt standaard ontwikkeld om typering in HTML-codering wel mogelijk te maken, zodat slimme software daar "iets" mee zal kunnen doen (onderscheidt al 66 types links !) 35

types inhoudelijke links andere tekst over zelfde onderwerp informatie over verwant onderwerp uitleg van onderwerp uitleg van woord inhoudelijke verwijzing verdere informatie over …. plaatje bij …. geluid bij …. literatuurreferentie bij …. …. <associatieve navigatie> . 36

formele/vaste links systematische structuur van het systeem (volgens boomstructuur)‏ naar volgend onderwerp naar vorig onderwerp terug naar vorige scherm (weer) door naar volgend scherm terug naar beginscherm naar inhoudsopgave naar index naar zoekscherm naar (ander) systeem-specifiek scherm <systematische navigatie> . 37

knoppen / “ankers” waar zitten de links aan vast? (in HTML-code de <A> van "anchor")‏ waar zitten de links aan vast? tekstfragment in tekst woorden buiten de tekst icoon buiten de tekst onderdeel van plaatje, landkaart e.d. !! die ankers moeten herkenbaar zijn !! 38

hypertext toepassingen handleidingen technische documentatie leerboeken lesmateriaal encyclopedieën productcatalogi toeristische informatie …… 39

eerste grootschalige voorbeeld (met hypercard)

mogelijke relaties tussen de hoofdcategorieën 41

gebruikersproblemen met hypertext welke informatie zit er in het systeem / de website ? (heeft het zin hier te gaan zoeken ?)‏ waar zit die informatie in het systeem / de website ? en: hoe kom ik daar ? (welke “86 links” moet ik aanklikken ?)‏ waar ben ik nu in het systeem ? ("lost in HyperSpace")‏ 42

voorkómen van problemen wat zit er in het systeem ? informatie en overzicht over het systeem vooraf beschrijving op "home page" (onderwerpen, niveau, soort informatie, doel, ... )‏ inhoudsopgave index … maar van alle soorten informatiesystemen moet je vooraf dekking en scope kennen 43

voorkómen van problemen waar zit het in het systeem ? hoe kom ik waar ik wezen wil ? gericht zoeken en navigeren systematische basisstructuur (niet anders dan bij classificatie / taxonomie)‏ visualisatie van die structuur (sitemap/siteview)‏ inhoudsopgave aanwezig (met hyperlinks) alfabetische index (met hyperlinks) echte zoekfunctie 45

voorkómen van problemen waar ben ik nu in het systeem ? (“lost in hyperspace” syndroom was in klassieke systemen onbekend)‏ standaard systematische navigatielinks op elke pagina standaard terug-knop standaard terug naar home-pagina beeld van de "omgeving" bieden beeld van gevolgde navigatiepad: "kruimelpad" (achterom kijken: "klein-duimpje" functionaliteit)‏ beeld van de omgeving (visualisatie)‏ (ook "linklist" van associatieve hyperlinks "vooruit")‏ 53

Beeld van navigatiegeschiedenis bij HyperCard 54

navigatiegeschiedenis in webbrowser 55

“kruimelpad” standaard navigatie “vooruit” navigatie .

automatisch door CMS gegenereerd kruimelpad ("achteruit")‏ diepere links ("vooruit")‏ 57

voor- en nadelen van meeste visualisatietechnieken voor siteviews voordeel visueel zie je sneller structuur en verband dan met tekst nadeel overzicht blijft vaak afhankelijk van kernachtige inhoudelijke beschrijving (paginatitels)‏ visualisatie laat weinig ruimte voor beschrijvende tekst bij grote aantallen hyperlinks / onderliggende bestanden en mappen wordt de visualisatie zelf onoverzichtelijk meestal alleen structuur; associatieve links niet makkelijk te tonen 58

problemen voor makers van hypertext hypertext vereist een weldoordacht ontwerp systematiek, consistentie het maken van een goed ontwerp is arbeidsintensief waarvandaan waarheen linken (100 pagina's  100 x 99 mogelijke links)‏ het bouwen zelf is arbeidsintensief elk "anker" markeren en “doel” specificeren 60

hypertext als ontsluiting kan verwijzen naar losse fragmenten / onderdelen van "documenten" verwijst meestal naar geheel document onderhoud (toevoegen onderwerp) betreft het volledige informatie-systeem onderhoud (toevoegen onderwerp) beperkt zich tot onderwerpssysteem link verwijst meestal naar één specifiek gekozen object / item verwijzing naar één document / object onmogelijk / ongewenst geen linking naar omvangrijke volledige verzameling van "alles" over onderwerp kan verwijzen naar "alles" over een onderwerp gevoelsmatig toegankelijk systeem weinig toegankelijke kunstmatige taal volledige vrijheid beperkte vrijheid in toepassing associatieve links in precieze inhoudelijke context aangebracht vaak geen contextuele notie associatieve links kennen geen inhoudelijke beperkingen inhoudelijk bereik beperkt hyperlinks thesaurus / taxonomie 61

hypertext-technieken nu overal world wide web windows contextual help statische voorgestructureerde "echte" hyperlinks maar ook: dynamische ter plekke "berekende" probabilistische links; bijv.: klikken op woord in gevonden document om dat als nieuwe zoekterm te laten gebruiken wat vind ik over dit onderwerp op het web? wie citeren dit artikel? kan ik dit boek bij Amazon kopen? niet te voren bekend of/hoe zo'n link zal werken is dat nog "echte" hypertext ? zoals bij SFX 62