Kruip in de huid van een Romein! Samen met Meester Jaap Als introductie op deze les wordt het verhaal “Meester Jaap wordt een digibord” van Jacques Vriens voorgelezen. --- Begin van de digibordles: Deze les hoort bij de fotowedstrijd ‘Kruip in de huid van een Romein’ waarin we op zoek gaan naar Romeinse sporen in onze eigen omgeving. Om te ontdekken wat de Romeinen aan ons overgeleverd hebben moeten we eerst het één en ander over de Romeinen te weten komen. Deze les gaat daarom over het oude Romeinse Rijk. Aan het einde van deze les wordt besproken wat we nu nog merken van de tijd van de Romeinen.

Het ontstaan van Rome Over de stichting van het oude Romeinse Rijk bestaat een mythe. Dat verhaal gaat als volgt; Op de rivier de Tiber dreef een mandje met daarin de tweelingbroertjes Romulus en Remus. Een wolvin vond de broertjes aan de oever van de rivier en nam ze mee naar haar hol. Ze zorgde goed voor ze. Toen de twee jongens groot waren stichtten ze een stad. Dit was het begin van de stad Rome. Romulus en Remus kregen ruzie over wie er de baas mocht zijn van de stad. Romulus was zo woedend dat hij zijn broer vermoordde. Zo werd Romulus de eerste heerser over Rome en de stad werd naar hem vernoemd. Dit verhaal is geen waargebeurd verhaal. Wat we wel weten is dat er zo’n drieduizend jaar geleden mensen leefden op de heuvels waar nu Rome is in Italië. Het was een goede plek om te wonen want de grond was er vruchtbaar en er was genoeg voedsel. Al snel bouwden mensen op verschillende plekken dorpjes. Uiteindelijk vormden die samen de stad Rome in de loop van de 8ste eeuw v.Chr. Het werd een machtige stad en de Romeinen veroverden steeds meer land. Hun rijk heette het Romeinse Rijk. De Romeinen spraken Latijn. (Afbeelding: Wolvin met Romulus en Remus. Het beeld is te zien in de Capitolijnse musea in Rome)

Het Romeinse Rijk De Romeinen breidden hun rijk steeds verder uit. In 218 v.Chr. hadden ze heel Italië onder hun hoede. Vandaaruit veroverden ze het hele gebied rondom de Middellandse zee. De Middellandse Zee noemden ze daarom ook wel Mare Nostrum, dat betekent ‘onze zee’. Je ziet het gebied dat de Romeinen veroverd hadden op de kaart. In 50 v.Chr. kwamen de Romeinen in Nederland. Ze veroverden het gebied tot aan de Rijn, daar lag de grens van het Romeinse Rijk. Ten noorden van de grens woonden de Germanen. De Germanen verdedigden hun gebied succesvol en daarom bleef de Rijn de grens van het Romeinse Rijk in Nederland. Vragen aan de leerlingen: - Welke landen die we nu kennen hoorden allemaal bij het Romeinse Rijk? Stond onze school in het Romeinse Rijk? De Romeinen veroverden Nederland tot aan de rivier de Rijn. Daar liep de grens van het rijk. In het Latijn noem je de grens Limes.

Het Romeinse leger Het eerste leger van Rome bestond uit ongeoefende mannen. Het waren burgers die werden opgeroepen als het nodig was en dan brachten ze hun eigen wapens mee. Naarmate de soldaten meer vochten en meer land veroverden werd het leger professioneler. Het leger nam soldaten in dienst. Er waren twee soorten soldaten: voetsoldaten en soldaten te paard. De voetsoldaten worden ook wel infanteristen genoemd en de soldaten te paard heten cavaleristen. Het leger van de Romeinen was goed georganiseerd: - De soldaten hadden goede wapens: een kort zwaard of een dolk om mee te steken en een speer om te gooien. Ze hadden ook bescherming: een harnas en een groot schild. - De soldaten kregen soldij (salaris). - Als de soldaten niet hoefden te vechten dan oefenden ze, daarom waren ze goed getraind voor gevechten. - De soldaten werden aangestuurd door generaals. Deze hadden een hogere rang in het leger. - De Romeinen bouwden forten om de grenzen te beschermen. De forten hadden meestal dezelfde opzet. Als de soldaten van het ene naar het andere fort verhuisden wisten ze er meteen de weg. - Wanneer de Romeinen nieuw land veroverden lijfden ze soldaten in uit de legers die ze verslagen hadden. Deze hulptroepen waren heel handig omdat ze het gebied goed kenden. - De Romeinen hadden een truc om ongedeerd heel dicht bij de vijand te komen. Ze gingen in een groep heel dicht bij elkaar staan in een vierkant. Ze beschermden zich met hun schilden. Deze formatie heet de testudo, ook wel de schildpadformatie. Vragen: Waarom heet deze vorm de schildpadformatie denk je? (antwoord: met alle schilden van de soldaten bij elkaar vormen ze één groot schild, net zoals een schildpad dat heeft) Afbeelding in het midden: reconstructietekening van twee romeinse voetsoldaten met hun uitrusting. Afbeeldingen eromheen met de klok mee van rechtsboven: Collectie RMO: Infanteriehelm. Dit was waarschijnlijk de helm van een gewone voetsoldaat. (Datering: 50-75 na Chr. Vindplaats: Nijmegen) Collectie RMO: Deze helm wordt ook wel de Peelhelm genoemd omdat hij in de Peel in het moeras is gevonden. Deze helm was waarschijnlijk van een hoge officier in het leger. (Datering: 319-323 na Chr. Vindplaats: Deurne) Collectie RMO: Dolk van Romeinse soldaat. Er zijn veel verschillende soorten dolken gevonden. Waarschijnlijk mochten de Romeinse soldaten zelf kiezen welke dolk ze kochten. De dolk is bedoeld als laatste redmiddel in een gevecht. De ringetjes aan de schede zijn bedoeld om de dolk aan het harnas te kunnen bevestigen. (Datering: 1-100 na Chr. Vindplaats: opgebaggerd uit de Waal) Reconstructietekening van de schildpadformatie van de Romeinse soldaten. Collectie RMO: Veldfles. De soldaten moesten zelf voor hun eigen eten zorgen in het leger. Ze moesten bijvoorbeeld zelf graan malen en van het meel werd pap gemaakt die de soldaten aten met vlees en groenten. Het is niet zeker of deze veldfles werd gebruikt door gewone soldaten of dat zij een veldfles van een varkensblaas maakten. (Datering: 1-300 na Chr. Vindplaats: Nijmegen) Reconstructietekening Romeins fort.

Hoe zagen de Romeinse burgers eruit? In de Romeinse bevolking was niet iedereen hetzelfde. Er was een verschil tussen rijke en arme Romeinen. De rijke Romeinen hadden een goed leven; ze hadden grote huizen, goed eten en slaven die veel werk voor hun deden. De rijke Romeinen mochten deelnemen in de Senaat, het bestuur van het Romeinse Rijk. Arme Romeinen moesten hard werken om de kost te verdienen. Ze woonden in veel kleinere huizen. In het Romeinse Rijk waren ook slaven. Deze kochten de rijke Romeinen op veilingen. De slaven deden het zware werk op het land en hielden het huis schoon. Afbeeldingen: Reconstructietekeningen van Romeinse bevolking. Linksonder arme burgers. In het midden twee senatoren en een aristocratische dame in een draagstoel gedragen door slaven. Ze gaat naar de architect toe. Rechtsboven zie je hoe een keizer eruit zag. Collectiestukken RMO met de klok mee: Beneden zie je een spiegel. Deze werd gemaakt van brons en ging spiegelen door hem op te poetsen. Door aantasting van het metaal spiegelt deze spiegel nu niet meer. (Datering: 300-100 v.Chr. Vindplaats: Italië) Een gouden fibula. Dit is een mantelspeld waarmee op de schouder de toga werd vastgespeld. Ze werden zowel door mannen als door vrouwen gedragen. (Datering: 400-200 v.Chr. Vindplaats: Italië) Armband van zilver met gouden details in de vorm van leeuwenkoppen. Armbanden werden zowel door rijke mannen als vrouwen gedragen. (Datering: 600-500 v.Chr. Vindplaats: Turkije) Oorbellen van goud met granaat (rode edelsteentjes). Deze oorhangers zijn erg goed bewaard gebleven. (Datering: 0-100 na Chr. Vindplaats: Italië)

Een Romeins huis De meeste Romeinen woonden en werkten op het platteland. De mensen in steden woonden in woningblokken. De arme burgers hadden simpele huizen en bezaten maar een paar meubels. Rijke families hadden grote huizen. Vaak hadden ze een huis in de stad en een villa op het platteland. Rondom de villa bewerkten boeren het landgoed. Het huis van de rijke familie zag er ongeveer zo uit: Via de ingang kon je naar binnen. Aan weerszijden van de ingang waren aan de straatkant winkeltjes die verhuurd werden. In het midden van het huis was een atrium; via een opening in het dak kwam daar licht en regenwater naar binnen. Het water werd in waterbekken opgevangen. Het waterbekken. In het atrium stond een huisaltaar waar de bewoners konden bidden. In de zijvleugel waren er verschillende vertrekken: Ontvangstruimte. Slaapkamers, woonkamers en werkruimtes. Eetkamer Zuilenhal; hier konden de kinderen spelen en de ouderen rusten. Andere dingen die het huis aangenaam maakten zijn de mozaïeken, waterleidingen, verwarmingssystemen en het meubilair dat was gemaakt uit kostbaar hout. De buitenmuur had weinig of geen vensters uit veiligheid en tegen de hitte. Vragen: Welke ruimte mis je nog in het huis? (> De badkamer; die hadden de romeinen niet thuis maar ze gingen naar een gezamenlijk badhuis.) Wat valt je op bij het diner van de Romeinen? (> Ze eten liggend. Dat was gebruikelijk bij de rijke Romeinen.) Afbeeldingen: In het midden een reconstructietekening van een huis van rijke Romeinse burgers. Rechtsonder in de hoek een tekening van een diner. De rijke Romeinen aten op aanligbedden. Met diners probeerden families elkaar af te troeven. Collectie RMO (met de klok mee vanaf rechtsboven in de hoek) Een olielampje. (Datering: 15-50 na Chr. Vindplaats: Bunnink) Een aardewerken drinkbeker, een luxe glazen drinkbeker, een terra sigillata kom en een opscheplepel. > De drinkbeker is gemaakt van aardewerk. Hij werd gebruikt om wijn uit te drinken. Waarschijnlijk dacht men dat het gezichtje op de beker kwaad kon afweren. (Datering: 40-80 na Chr. Vindplaats: Woerden) > De drinkkelk is gemaakt van glas en versierd met gekleurde stippen in het glas. Dit is een erg luxueuze uitvoering. Zulke rijke objecten werden na de dood vaak meegegeven in het graf. (Datering: 1-100 na Chr. Vindplaats: Zuid-Rusland) > De kom is gemaakt van een rijk soort aardewerk die terra sigillata wordt genoemd. Het betekent letterlijk ‘gestempelde aarde’. De versiering is met een soort stempels aangebracht. (Datering: 70-100 na Chr. Vindplaats: Nijmegen) > Opscheplepel (Datering: 1-300 na Chr. Vindplaats: Ubbergen) Mozaïekvloer (Datering: 300-30 v.Chr. Vindplaats: Griekenland) Huisaltaar Nehalennia (datering: 1-100 na Chr. Vindplaats: Noord-Beveland) De Romeinen geloofden in meer goden. Voor allerlei zaken hadden ze verschillende goden. Zo was er een godin voor de liefde, een god voor de oorlog, een god voor reizigers en ga zo maar door. De volkeren die door de Romeinen overwonnen werden mochten vaak hun eigen Goden houden als ze ook die van de Romeinen gingen vereren. In het huidige Nederland werd Nehalennia vereerd. Nehalennia was de godin van de vruchtbaarheid en ze was de beschermgodin van zeelieden.

Wat deden Romeinen in hun vrije tijd? Colosseum Theater De Romeinse burgers begonnen ‘s ochtends vroeg met werken en waren in de middag vrij. In hun vrije tijd gingen ze graag naar gladiatorengevechten kijken in het Colosseum. De gladiatoren waren slaven of boeven die gedwongen werden om tegen elkaar te vechten. Heel soms waren gladiatoren mannen die zelf graag wilden vechten. Ze droegen bescherming die bestond uit een helm, schild en lichaamsbescherming. Er waren verschillende types gladiatoren en deze hadden hun eigen set wapens. Soms moest een gladiator tegen een wild beest vechten. De Romeinen hielden er ook van om naar het theater te gaan. De acteurs droegen maskers met duidelijke gezichtsuitdrukkingen zodat iedereen in het publiek het goed kon zien. Een andere manier van vrijetijdbesteding was naar het badhuis gaan. De meeste mensen hadden geen badkamer in hun huis. Ze gingen naar het badhuis om zich te wassen. Veel mensen gingen er ook heen om te sporten of om gezellig te kletsen met vrienden. Badhuis

De val van het Romeinse Rijk Op deze kaart zijn alle plaatsnamen in het Latijn. Welke namen herken je nog? In de 4de eeuw na Chr. ging het niet zo goed met het Romeinse Rijk. Er heersten ziektes in het rijk, er was hongersnood onder de bevolking, de prijzen van voedsel en andere producten bleven stijgen en er waren veel invasies van vijandige volken. Dit alles zorgde voor veel onrust onder de burgers. Rond 395 na Chr. werd het Romeinse Rijk in tweeën gedeeld. Het oosten en het westen werden twee verschillende delen. Het rijk in het westen viel in 476. Het rijk in het oosten hield langer stand en viel pas in 1453 uiteen.

Aquaducten en riolering Wat de Romeinen ons nalieten Aquaducten en riolering Wegen De Romeinen hebben veel nieuwe uitvindingen gedaan waarvan we nu nog steeds profiteren; Romeinen dachten dat de stank van uitwerpselen en vuil water ziekten veroorzaakten. Daarom maakten de Romeinen openbare toiletten. Hier kon je naast elkaar naar je behoefte doen. Ze hadden geen wcpapier maar gebruikten een spons. De Romeinen legden ook waterwinningssystemen aan. Via aquaducten kon het water uit meren of uit de bergen naar de steden stromen. In de steden konden de burgers water gaan halen bij fonteinen. Alleen de allerrijksten hadden vers water bij hun eigen huis. Het water werd ook gebruikt in badhuizen. Hier konden mensen zich wassen. Het badhuis werd verwarmd met een vloerverwarmingssysteem. Andere uitvindingen van de Romeinen die we nu nog kennen zijn verharde wegen en muntgeld. Vloerverwarming Munten Toiletten

Hoe zijn we dit te weten gekomen? Archeologische opgravingen Door teksten van Romeinse schrijvers Wetenschappers zijn veel over de Romeinen te weten gekomen door onder andere: Archeologische opgravingen in bijvoorbeeld Pompeij en Nijmegen. Teksten van schrijvers uit de tijd van de Romeinen. Door gebouwen te bestuderen uit het tijdperk van de Romeinen die de tand des tijds hebben doorstaan. Scheepswrakken met daarin nog Romeinse objecten. ------ Herkomst afbeeldingen Afbeeldingen Meester Jaap: Annet Schaap Foto’s van objecten uit het Rijksmuseum van Oudheden zijn terug te vinden in de topstukkengalerij: http://www.rmo.nl/collectie/-topstukken- Slide 2 – Het ontstaan van Rome Romulus en Remus http://roselindegeschiedenis.blogspot.nl/2011/04/romulus-en-remus.html Slide 3 – Het Romeinse Rijk Kaart Romeinse rijk http://www.geschiedenisdc.nl/klas1/4.%20De%20Romeinen/afbeeldingen%20romeinen/kaartje%20romeinse%20rijk.jpg Kaart Romeinse Rijk - Nederland http://www.geschiedenisdc.nl/klas1/4.%20De%20Romeinen/afbeeldingen%20romeinen/kaartje%20nederland%20romeinse%20tijd.jpg Slide 4 – Het Romeinse Leger Reconstructietekening infanterie http://members.home.nl/keesdebrouwer/images/romeinen/Romeinen%20-%20soldaten%2004.gif Testudo formatie http://adaged.blogspot.nl/2011/09/theyve-shipped.html Reconstructie Romeins fort http://www.proprofs.com/quiz-school/story.php?title=de-romeinen_1 Slide 5 – Hoe zagen de Romeinse burgers eruit? Tekeningen van Romeinse burgers afkomstig uit het de boeken: De Reizen van Alex – Rome (1) De keizerlijke stad, het monumentale centrum en De Reizen van Alex – Rome (2) De keizerlijke stad, het publieke Rome door G. Chaillet en J. Martin. Slide 6 – Een Romeins huis Reconstructietekening Romeins huis http://www.ethesis.net/perremans/0000/wonen/wonen.html Tekening van Romeins diner met aanligbed http://library.thinkquest.org/22866/Dutch/Romdag/Dagin.html Slide 7 – Wat deden Romeinen in hun vrije tijd? Romeins badhuis http://www.joostdevree.nl/shtmls/thermen.shtml Theater http://www.columbusmagazine.nl/azie_en_midden-oosten/syrie/bosra/reisreporter/fotos/262302.html Gladiatoren en acteurs Tekeningen van Romeinse acteurs zijn afkomstig uit het boek: De Reizen van Alex – Rome (2) De keizerlijke stad, het publieke Rome door G. Chaillet en J. Martin. Slide 8 – De val van het Romeinse Rijk Kaart met de tweedeling van het Romeinse Rijk http://jvpoll.home.xs4all.nl/wdo/ROME/KEIZERS/THEODOS.HTM Slide 9 – Wat de Romeinen ons nalieten Groepstoilet http://www.ru.nl/publish/pages/559441/romeinse-groepstoiletten.gif Reconstructie romeinse weg http://home.planet.nl/~vink0077/Image/Image4.jpg Aquaduct http://demoschool.timerime.com/user_files/34/34109/media/aquaduct.jpg Slide 10 – Hoe zijn we dit te weten gekomen? Archelogische opgravingen http://www.columbusmagazine.nl/images/user_images12/71d97/orgineel.jpg Romeinse schrijver http://www.humanistischecanon.nl/foto/Cicero%20Detail.jpg Colosseum http://0.tqn.com/d/architecture/1/0/E/l/Colloseumaerial.jpg Scheepswrakken http://www.bolk.us/wp-content/uploads/2010/09/duiken.jpg Vondsten in scheepswrakken Gebouwen uit de Romeinse tijd