Hoogsensitiviteit: Oorsprong en betekenis Prof. dr. Anna M.T. Bosman www.annabosman.eu 19 december 2009 Lustrumcongres VHN Radboud Universiteit Nijmegen Sectie Orthopedagogiek van leren en ontwikkeling

wetenschappelijke term Sensory-processing sensitivity* and its relation to introversion and emotionality (Aron & Aron, 1997) *Sensorische verwerkingssensitiviteit Met deze titel is het allemaal begonnen in de wetenschappelijke literatuur over ‘Hoogsensitiviteit’. In de wetenschap pas gepubliceerd in 1997, terwijl haar populair-wetenschappelijke werk al in 1996 verscheen: eerste publicatie was ‘The highly sensitive person’. Ook in de counseling literatuur verscheen haar artikel Counseling the highly sensitive person reeds in 1996 in het tijdschrift ‘Counseling and Human Development’. De reden voor deze lezing heeft te maken met het probleem dat ik altijd heb gehad met de titel van het werk van Aron en Aron. Om de een of andere reden kon ik deze niet onthouden. Nadat ik een analyse van de begrippen had gemaakt is het me duidelijk geworden waarom. Het doel is niet om dit bloot te leggen, allerminst; het doel is om door een zorgvuldige analyse meer grip te krijgen op het begrip en daardoor een stevig fundament te creëren voor de term en uit te leggen hoe sterk de term verankerd is in het lijf. Hoe ga ik dat doen: Ik zal beginnen met iets te zeggen over drie begrippen die verwant zijn aan elkaar, namelijk: intuitie, empathie en sensitiviteit. Daarna zal ik iets van de ontwikkeling van het begrip laten zien. Hieruit zal mijn begrip van de term hoogsensitiviteit volgen, waarmee ik dan ook afsluit.

Intuition (= Engels van het Latijnse woord ‘Intuere’; ca 1500) betekent o.a. kijken naar, beschouwen, blik richten op, contempleren. ‘In’ betekent naar, over en ‘Tueri’ betekent kijken, bekijken, waken over, beschermen. Voor het eerst gebruikt in de late 15e eeuw in het Franse en Engelse taalgebied. Voor het eerst in het Nederlands in 1824. Henri Bergson (1859-1941) kende twee manieren om naar de werkelijkheid te kijken: een analytische die de wetenschap gebruikt waarmee hij de wereld stilzet een metafysische waarbij de dynamiek van de wereld bekeken wordt, en dat kan dmv de intuïtie. Taalkundig (van Dale): door onmiddellijke innerlijke aanschouwing verkregen begrip. Filosofisch: intellectuele sympathie (Henri Bergson feitelijk van Aristoteles). zuivere, niet geleerde kennis. Psychologisch: ‘weten’ zonder bewuste redenering.

Robert Vischer (1847-1933; kunsthistoricus en filosoof) technisch gebruik van de term einfühlen in kunst en natuur. Vertaling van ‘Einfühlung’ door Duitse filosoof Rudolf Hermann Lotze (1858): invoelen van kunstwerken en de natuur. Duitse filosoof/psycholoog Theodor Lipps (1851-1914): het begrijpen van objecten èn van de mentale toestand van andere mensen. “Das Wissen from fremden Ichen” Wilhelm Wundt, de leraar van Theodor Lipps, gebruikte de term ook in de betekenis van Robert Vischer. Lipps stelde dat Einfühlung de primaire basis is van het herkennen van elkaar als wezens met een geest (Montag, Gallinat & Heinz, 2008). Einfühlung of Empathie is een psychologisch resonantieverschijnsel dat uitgelokt wordt door onze ontmoeting met objecten en mensen. is het fenomeen van innerlijke imitatie, mijn geest ‘spiegelt’ de mentale activiteiten of ervaringen van een ander peroon. In 1909 door de Amerikaanse psycholoog Edward Titchener geïntroduceerd in de Engelstalige wetenschap. Komt van het Griekse woord ‘Empatheia’ dat passie of hartstocht betekent. ‘En’ betekent in en ‘Pathos’ betekent gevoel, emotie, lijden. Voor het eerst in het Nederlands rond 1950. Taalkundig (van Dale): zie psychologische betekenis. Filosofisch in de traditie van de fenomenologie: psychologisch resonantieverschijnsel uitgelokt door onze ontmoeting met objecten en mensen. fenomeen van innerlijke imitatie, mijn geest ‘spiegelt’ de mentale activiteiten of ervaringen van een ander peroon. Psychologisch: Inlevingsvermogen. Het zich inleven in de belevingswereld van anderen. Kunnen verplaatsen in de gedachtegang of gevoelens van een ander.

Sense (= Engels, via oud-Frans ‘Sens’ van het Latijnse woord ‘Sensus’; ca. 1400) betekent o.a.: vermogen tot waarnemen, interpretatie, waarneming, gevoel. De letterlijke, oorspronkelijke betekenis is waarschijnlijk “je weg vinden’’. In 1526 voor het eerst gebruikt in de betekenis van de uitwendige zintuigen (gehoor, zicht, smaak, tast, etc.). In 1598 voor het eerst als werkwoord gebruikt in de betekenis van waarnemen via de zintuigen. In 1816: intense fysieke sensaties hebben. Voor het eerst in het Nederlands tussen 1901 en 1925. Taalkundig (van Dale): Zintuiglijke fijngevoeligheid, overgevoeligheid. Emotionele fijngevoeligheid, overgevoeligheid. Filosofisch: lijkt geen begrip dat filosofen fascineert! Psychologisch: Gevoelig; en vooral in de betekenis van ‘TE’. Oog hebben voor de behoeften van een ander, en naar handelen (een begrip uit de hechtingstheorie, zie Ainsworth e.a. 1978).

Uit dit plaatje kunnen we feitelijk afleiden dat sense en dus sensitief meer verwantschap heeft met intuïtie dan met empathie of einfühlung. Toch is op de een of andere manier de betekenis van sensitief naar die van invoeling opgeschoven in plaats van intuïtie. Ik merk voorzichtigheidshalve op dat ik geen filoloog of etymoloog ben. Mogelijk zijn er nog diepere betekenissen van de betreffende woorden die ik niet heb kunnen vinden, ondanks mijn zorgvuldige zoektocht.

Sensory-processing sensitivity of Sensorische verwerkingssensitiviteit Pleonasme ? Sensory-processing sensitivity of Sensorische verwerkingssensitiviteit Een pleonasme is een eigenschap die noodzakelijk eigen is aan datgene waar we het over hebben; Voorbeelden zijn een houten boomstaam of een gestoorde gek.

Van Sensitiviteit................... Carl Jung (1875-1961) In 1913-1914 aangeboren eigenschap, niet veroorzaakt door trauma kan neurose veroorzaken In 1921 introvert, intuïtief of introvert intuïtief naar binnen gerichte ‘psychische energie’ niet in de betekenis van het latere concept: sociale introversie Carl Jung (1875-1961; arts & psychoanalyticus) stelde in een aantal lezingen in 1913—1914 dat sensitiviteit een abnormale aangeboren eigenschap is die het mensen moeilijk maakt om de eisen van de wereld/maatschappij aan te kunnen. De neurose kan ontstaan in sociaal-emotioneel moeilijke omstandigheden. In 1921 in zijn werk Psychologische Typen werd een sensitief persoon aangeduid met een introvert iemand, of een intuitief persoon, dan wel een introvert intuitief mens. Het lijkt erop dat de sensitieve persoon uiteindelijk een introvert iemand wordt. Elaine Aron merkt hier op dat zij de tegenovergestelde ontwikkeling door gemaakt heeft.

.............................................................. John Bowlby (1907-1990) Opgroeien tot een ‘gezond’ iemand vraagt een sensitieve opvoeder die de signalen van het jonge kind/baby herkent en er naar handelt. NB. Bij Bowlby staat het handelen van de opvoeder centraal en niet de aard van het kind. John Bowlby (arts & psychoanalyticus) is de grondlegger van de hechtingstheorie. Een veilig geheche relatie tussen kind en opvoeder legt een gezonde bodem onder de ontwikkeling. Hij baseerde zich niet uitsluitend op de psychoanalyse; hij werd sterk beïnvloed door de ethologen Lorenz en Tinbergen

.................Naar hoogSensitiviteit Elaine N. Aron (19??- ) Een buitengewone gevoeligheid voor stimulatie, zodat subtiliteiten zeer makkelijk worden waargenomen. De eigenschap die daaraan ten grondslag ligt, is een gevoelig zenuwstelsel, gevoed door de zintuigen.

Sensitiviteit is Intuitie en gevoel Dit plaatje nogmaals bekijkend kan gesteld worden dat Elaine Aron het begrip sensitiviteit de oorspronkelijke betekenis heeft teruggegeven en dat ze niet alleen het gevoelsmatige maar ook het intuïtieve dat in mijn optiek een sterk cognitieve component vertegenwoordigt. Beide aspecten kunnen zowel als kwaliteit en als valkuil optreden.

Bronnen Aron, E.N. (2004). Revisiting Jung’s concept of innate sensitiveness. Journal of Analytical Psychology, 49, 337-367. Aron, E.N., & Aron, A. (1997). Sensory-processing sensitivity and its relation to introversion and emotionality. Journal of Personality and Social Psychology, 73, 345-368. Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss. Vol 1. Attachment. Middlesex, UK: Penguin Books. Montag, C., Galliant, J., & Heinz, A. (2008). Theodor Lipps and the concept of empathy: 1851-1914. American Journal of Psychiatry, 165, 1261. Zalta, E.N. Ed. (5 december 2009). Standford Enclyclopedia of Philosophy. http://plato.stanford.edu/