5 VWO Vrijdag 24 sept. 2010 (les 11) Handout par. 12 en par. 13: Aanvullen en aantekeningen toevoegen Par. 13: “Bomen planten is het verplaatsen van het probleem m.b.t. CO2-uitstoot” Zie planner: Opdrachten afmaken en nakijken

Drie groepen gesteenten zandsteen marmer graniet Sedimentgesteente 2 3 2 = 3 =

Metamorf gesteente schist steenkool Metamorfose betekent ‘gedaanteverandering’. Metamorfose betekent ….. Metamorf gesteente ontstaat……

Metamorf gesteente: van klei tot schist Wat gebeurt er als klei onder druk wordt gezet (wat ontstaat)? Klei …… Leisteen Schist

Metamorf gesteente: van schelpen tot marmer Wat gebeurt er als schelpen onder druk worden gezet? Let op, de druk wordt steeds groter! Schelpen …… Marmer

Metamorf gesteente: van veen tot steenkool Plantenresten Veen Bruinkool Steenkool …………gesteente Metamorf gesteente Als de druk toeneemt

Wat gebeurt er met sediment in een subductiezone? klei Wat gebeurt er met sediment in een subductiezone? ….…… leisteen schist Van sediment, tot sedimentgesteente, tot metamorf gesteente

Gesteentekringloop Gesteente wordt Verwering, omgesmolten en komt met intrusie omhoog Verwering, riviertransport, sedimentatie 5 Gesteenten ontstaan en verdwijnen… Wat gebeurt er bij elke pijl? Wordt nog verder de diepte ingesleurd, hogere druk en temperatuur 4 Wegzakken en samenpersen 2 3 Wordt meegesleurd de diepte in, steeds grotere / kleinere druk

Systeem aarde De ‘sferen’ waar de mens direct mee te maken heeft beïnvloeden elkaar over en weer en worden beïnvloed door diepere ‘sferen’. De aardkorst is niet zomaar de buitenste schil van de aarde…

De koolstofkringloop Het element koolstof zit in alle ‘sferen’ om ons heen, maar steeds in een andere vorm… CO2 Organisch materiaal In water opgeloste CO2 Steenkool, kalksteen, bruinkool, veen, marmer bestaan allemaal uit chemische verbindingen met koolstof

Welke processen dragen bij aan de koolstofkringloop? CO2 wordt opgenomen en afgegeven door de oceaan verwering fotosynthese vulkanisme Van organisch materiaal, via veen en bruinkool tot: ………………….. Sedimentatie van kalkskeletjes en schelpen. Dit wordt vervolgens: A kalksteen B schalie C bruinkool Kalksteen duikt weg in de aardkorst

De thermostaat van de aarde 0,035% CO2 De concentratie CO2 in de atmosfeer is in de loop van de geologische geschiedenis sterk gedaald / gestegen De concentratie CO2 in de atmosfeer is in de loop van de geologische geschiedenis sterk gestegen / gedaald. Conclusie: het broeikaseffect is in de geologische geschiedenis sterk afgenomen / toegenomen Conclusie: het broeikaseffect is in de geologische geschiedenis sterk toegenomen / afgenomen. >90% CO2 Bij de vorming van kalksteen en steenkool zijn grote hoeveelheden koolstof opgeslagen in lithosfeer

De thermostaat van de aarde 0,035% CO2 De thermostaat van de aarde De koolstofkringloop beïnvloedt de CO2-concentratie van de atmosfeer. Welke processen sturen de koolstofkringloop aan? Toename zonne- intensiteit 25% exogeen► -verwering en sedimentatie -…… -platentektoniek en gebergtevorming leven► endogeen► >90% CO2