DE KEERZIJDE VAN DE WELVAART Over stress, levensstijl, en welvaartsziekten B. Van Houdenhove K.U.Leuven geacht publiek

OVERZICHT 1. Onze welvaart heeft een keerzijde: drie belangrijke redenen 2. Ons stress-systeem is een ‘tweesnijdend zwaard’ 3. Cortisol: teveel is niet goed, …maar te weinig ook niet 4. Een slechte start in het leven… meer ziek 5. Wat kunnen we zelf bijdragen om gezond te blijven ?

1. Onze welvaart heeft een keerzijde: drie belangrijke redenen…

we leven langer en we hebben het materieel beter, maar… Onze westerse maatschappij is gekenmerkt door hoog welvaartspeil (economie en technologie; consumptiegoederen; gezondheidszorg en sociale zekerheid…) … op zich fantastisch !!! we leven langer en we hebben het materieel beter, maar… meer welvaart resulteert niet altijd in meer geluk en welzijn…

Redenen ?

(1) Stress neemt toe: is dit de prijs die we betalen voor onze welvaart ?

Aspecten van stijgende stress… hoge werk- en prestatiedruk ‘multi-tasking’, multiple rol-stress (vooral bij vrouw) jacht op status (‘sociale vergelijking’) inkomensongelijkheid werkloosheid, werkonzekerheid, ‘downsizing’ van bedrijven verkeersdrukte communicatiesnelweg…

Er is positieve en negatieve stress… Positieve stress is kortdurend en gaat gepaard met controlegevoel Negatieve stress is meestal langdurig (chronisch) en gaat gepaard met onzekerheid onvoorspelbaarheid gebrek aan controlegevoel

…dat we steeds minder vat hebben op de dingen rondom ons ? Is het niet typisch voor onze moderne maatschappij …dat we steeds minder vat hebben op de dingen rondom ons ?

…belangrijke terwijl goede sociale / familiale steunsystemen (2) Het sociale / familiale weefsel ‘ontrafelt’ terwijl goede sociale / familiale steunsystemen …belangrijke ‘stress-buffers’ zijn

…maar de samenleving verkilt” “De aarde warmt op… …maar de samenleving verkilt” (Mieke Vogels)

…omdat we ons minder goed omringd en gesteund voelen? Zijn we in onze welvaartsmaatschappij gevoeliger aan de negatieve effecten van stress …omdat we ons minder goed omringd en gesteund voelen?

Minder sociale omringing… ‘ieder voor zich’ mentaliteit onveiligheidsgevoel verruwing van omgangsvormen verzuring (‘klaagkultuur’) ontkerkelijking…

Minder familiale omringing… instituut ‘huwelijk’ wankelt… seriële monogamie toenemend aantal (v)echtscheidingen eenoudergezinnen nieuw samengestelde gezinnen minder participatie van grootouders…

Percentage geboorten buiten het huwelijk (UK) 1960: 5 % 2000: 40 % Percentage eenoudergezinnen (UK) 1960: 6 % 2000: 21 %

Uit onderzoek blijkt dat kinderen opgevoed in éénoudergezin (meestal moeder) …later meer risico lopen op psychiatrische én lichamelijke ziekten (wegens: financiële problemen, overbelasting…)

‘Growing up in a single-parent family has disadvantages to the health of the child. Lack of household resources plays a major part in increased risks. (…) Children of single parents have increased risks of mortality, severe morbidity, and injury.’ Weitoft GR et al. Mortality, severe morbidity, and injury in children living with single parents in Sweden: a population-based study. Lancet. 2003; 361: 289-95.

Betalen niet alleen wij volwassenen… …maar ook onze kinderen een prijs voor onze welvaart…?

(3) Welvaart verleidt velen tot een ongezonde levensstijl… …die vaak vicieuze cirkel vormt met stress

Aspecten van ongezonde levensstijl… weinig bewegen teveel en ongezond eten roken teveel alcohol druggebruik te weinig slapen vijandige attitude chronische gejaagdheid workaholisme

Vicieuze cirkels tussen stress en negatieve levensstijl snoepen roken weinig bewegen Stress alcohol, drugs gejaagdheid, vijandigheid weinig slapen workaholisme

Samenvattend… onze welvaart maakt ons niet altijd gelukkiger…

meer nog… …onze welvaart kan ons ook ziek maken

Hoezo ?… toenemende stress / (2) afnemende steunsystemen (3) negatieve minder controlegevoel Welvaarts-ziekten (2) afnemende steunsystemen (3) negatieve levensstijl As demonstrated in Atkinson’s study, the relationship between chronic pain, mood, and sleep is complex. The impact of this comorbid triad may be substantial, and all 3 elements must be addressed in order to achieve total patient management. References: Meyer-Rosberg K, Kvarnström A, Kinnman E, Gordh T, Nordfors L-O, Kristofferson A. Peripheral neuropathic pain—a multidimensional burden for patients. Eur J Pain. 2001;5:379-389. Smith MT, Perlis ML, Smith MS, Giles DE, Carmody TP. Sleep quality and presleep arousal in chronic pain. J Behav Med. 2000;23:1-13. (andere factoren genetische, milieu, voeding...)

Dus… Hoewel we – dank zij onze welvaart – langer leven en het materieel (meestal) goed hebben… vallen velen ten prooi aan welvaartsziekten… die hen vroegtijdig fysiek en psychisch beperken en levenskwaliteit ontnemen

Wat zijn welvaartsziekten ? Welvaartsziekten (of beschavingssziekten) zijn lichamelijke aandoeningen psychische aandoeningen gemengd lichamelijk-psychische aandoeningen die overwegend voorkomen in maatschappijen met hoog welvaartspeil

Welke aandoeningen ? met overwegend somatische symptomen cardiovasculaire ziekten hypertensie hartinfarct CVA metabole ziekten obesitas type 2 diabetes osteoporose immuun-gerelateerde ziekten allergieën, astma type 1 diabetes kanker

met overwegend psychische symptomen depressie /angststoornissen/ suicide Alzheimer ? ADHD ? met gemengde symptomen functionele somatische syndromen (CVS / fibromyalgie, chronische lage rugpijn, post-whiplashsyndroom, IBS, RSI,TMD, MCS...) burnout

“stress” Om beter te begrijpen hoe de combinatie toenemende stress / minder controlegevoel gebrekkige sociale / familiale steun negatieve leefstijl onze kans op welvaartsziekten kan verhogen… moeten we dieper ingaan op het verschijnsel “stress”

In het hier volgende wordt stress vooral besproken vanuit een neurobiologische invalshoek Op de psychologische aspecten van stress, evenals op psychologische strategieën voor preventie en behandeling wordt dieper ingegaan door prof Omer Van den Bergh

2. Ons stress-systeem is een ‘tweesnijdend zwaard’

We hebben in ons zenuwstelsel een stress-systeem dat ons helpt… ...om in evenwicht te blijven ondanks steeds wisselende fysieke en psychische omstandigheden

Dit systeem zorgt ervoor …dat we elke vorm van druk en belasting goed kunnen incasseren, verwerken, en er achteraf normaal van herstellen

Ons brein bestuurt ons stress-systeem… …via een onderlinge interactie van stresshormonen, neurotransmitters, neuropeptiden, immuuncellen, cytokines…

Twee grote componenten van het stress-systeem Sympathisch systeem: zorgt voor onmiddelijke reactie op gevaar of bedreiging door ‘shot’ adrenaline’ HPA-as: zorgt voor ‘brandstof’ om op langere termijn ‘vol te houden’, via productie van hormoon cortisol

Een belangrijke hersenstructuur die de HPA-as regelt is de hippocampus (zorgt onder meer voor tijdig ‘afsluiten’ van de stressrespons, waardoor cortisolproducite wordt afgeremd)

Bij kortdurende druk of belasting worden we (dankzij adrenaline en cortisol) ondersteund om in evenwicht te blijven - bloeddruk stijgt - spierspanning verhoogt - hartritme versnelt - bloedsuiker verhoogt… alle niet noodzakelijke functies (bv. immuunsysteem) worden op laag pitje gezet

Bij langerdurende, chronische druk of belasting ervaren we stress niet alleen als negatief… …maar gaat het stress-systeem (bv. cortisol productie) zich op den duur tegen ons keren …en neemt het risico toe dat we er er ziek van worden

3. Cortisol: te veel is niet goed …maar te weinig ook niet

Focus op twee belangrijke ontregelingen… 1) te veel cortisol  Depressie (en lichamelijke gevolgen) 2) te weinig cortisol  Chronische pijn- en uitputtingsolsyndromen (CVS / fibromyalgie)

wat zijn de gevolgen van te veel cortisol ?

0nderzoek bij primaten … Bij verstoring van de hiërarchie (= chronische stress) gaat langdurige verhoging van cortisol de hippocampus van de apen beschadigen

Inkrimping van de hippocampus van chronisch gestresste apen, onder invloed van hoge cortisolniveau‘s pre post Kortere en minder vertakte dentrieten

Ook bij de mens… gaat cortisol op den duur belangrijke hersenstructuren van het stress-systeem (onder meer de hippocampus) beschadigen en hierdoor raken de stemmingsregulatiemechanismen in de hersenen (met neurostransmitters zoals serotonine, noradrenaline en dopamine) uit balans

Depressie is gevolg van ‘op hol slaand’ stress-systeem… beschadiging ontregeling van ‘stopsysteem’ van hippocampus neurotransmitters die gemoedstoestand regelen toxisch effect HPA-as chronisch verhoogd depressie cortisol

Ook genetische factoren spelen een rol: mensen die een genetische variant hebben in systemen die serotonine regelen …hebben veel meer kans om onder chronische stress depressief te worden

…en diverse lichamelijke aandoeningen Er ontstaan vaak vicieuze cirkels tussen stress, chronische, onbehandelde depressie en negatieve leefstijl …en diverse lichamelijke aandoeningen Infecties Obesitas Hartinfarct Type 2 diabetes Vroegtijdige geheugenstoornissen Chronische pijn- en uitputtingssyndromen

Bijgevolg… via hoog cortisol én negatieve leefstijl Chronische stress en depressie vormen vaak een soort ‘draaischijf’ via hoog cortisol én negatieve leefstijl …waardoor het risico op diverse welvaartziekten toeneemt

pijn- en uitputtings-syndromen (CVS, FM) geheugen stoornissen pijn- en uitputtings-syndromen (CVS, FM) cardiovasculaire aandoeningen te veel cortisol te weinig cortisol Stress / depressie cortisol weiinig bewegen cortisol weinig slapen teveel eten gejaagd vijandig cortisol immuun- gerelateerde aandoeningen metabole aandoeningen

Wat zijn de gevolgen van te weinig cortisol ?

Het stress-systeem kan zijn werk niet meer naar behoren doen… Stress intolerantie Lage bloeddruk, hoge hartslag Abnormale immuunactivatie Griepachtig gevoel Lichte koorts ‘Overal pijn’ Concentratieproblemen… (cortisol regelt immers het immuunsysteem)

Chronische pijn- en uitputtingssyndromen (CVS / fibromyalgie) - verlies van fysieke en mentale veerkracht - snel aan zijn grens zitten - moeilijk herstel na inspanningen - verspreide pijn en pijnovergevoeligheid - tekens van ontregeld immuunsysteem (grieperig gevoel) - ‘ik wil wel, maar mijn lichaam wil niet mee’

Over de oorzaken van CVS / FM bestaat nog grote onzekerheid Men kan langs vele wegen in CVS / FM terechtkomen… …maar meestal door opstapeling van fysieke en/ of emotionele overbelasting al dan niet gepaard met depressie en ‘infectieuze trigger’

Kan teveel cortisol ‘overslaan’ in te weinig ? Chronische stress / depressie ??? Chronische pijn- en uitputtingssyndromen (CVS / fibromyalgie)

4. Een slechte start in het leven, meer ziek…

De eerste bron van familiale / sociale steun is het ouderlijk gezin De kwaliteit van het ouderlijk gezinsmilieu bepaalt (‘programmeert’) – in samenspel met genetische factoren – de veerkracht en prikkelbaarheid (‘setpoint’) van het zich ontwikkelende stress-systeem van het kind

…een even belangrijke rol ! Later in de kinderjaren spelen ook vroege ervaringen buiten het gezin, b.v. hoe men gezien wordt door zijn ‘peers’ of men zelfwaarde kan ontwikkelen door schoolse of athletische prestaties of men eventueel langdurig gepest wordt… …een even belangrijke rol !

Dieronderzoek… Ratjes die veel gelikt werden… ...waren later ‘moediger’ (probeerden langer op een drijvend plankje te kruipen) …en ‘slimmer’ (vonden beter hun weg in een doolhof) …en gingen minder vroeg dood …dan hun ‘ongelikte’ soortgenootjes

De mate van gelikt worden … …beïnvloedt de genetische expressie van de cortisol-receptoren op hippocampus die instaan voor ‘afsluiting’ van de stress respons Meaney MJ, Szyf M. Environmental programming of stress responses through DNA methylation: life at the interface between a dynamic environment and a fixed genome. Dialogues Clin Neurosci. 2005;7:103-23.

Onderzoek bij de mens… Fysieke/emotionele verwaarlozing of geweld en/of seksueel misbruik leidt tot een hoger risico op angsttoornissen, (waaronder posttraumatische stress-stoornis) depressie cognitieve stoornissen, te wijten aan atrofie van de hippocampus  maar ook… stress-en levensstijlgerelateerde somatische ziekten

‘We conclude that childhood family environments represent vital links for understanding mental and physical health across the life span.’ Repetti RJ, Taylor SE, Seeman TE. Risky families: family social environments and the mental and physical health of offspring. Psychol Bull. 2002;128:330-66

‘…early in life, high familial adversity may have a programming developmental effect on cortisol reactivity’. Ouellet-Morin I et al. Variations in heritability of cortisol reactivity to stress as a function of early familial adversity among 19-month-old twins. Arch Gen Psychiatry. 2008; 65:211-8.

Niet alleen postnatale, maar ook prenatale problemen (stress/angst/depressie) bij de moeder …kunnen blijvende sporen kan nalaten in het zich ontwikkelende stress-systeem van het kind

Maternal and fetal cortisol (Gitau et al., 1997) r = 0.58, p<0.01, n=51 Maternal and fetal cortisol (Gitau et al., 1997) . 200 100 Fetal cortisol (nmol/l) 250 500 750 1000 1250 1500 Maternal cortisol (nmol/l)

“ Een slechte start in het leven… is misschien wel de voornaamste oorzaak van een voortijdige dood” Felitti et al. Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults. The Adverse Childhood Experiences (ACE) Study. Am J Prev Med 1998; 14: 245-258.

Bijvoorbeeld: patiënten met traumatische voorgeschiedenis hebben minder positief affect… Moscowitz JT, Epel ES, Acree M. Positive affect uniquely predicts lower risk of mortality in people with diabetes. Health Psychol. 2008 Jan;27(1 Suppl):S73-82.

Er komt toenemend bewijs dat ‘early life stress’ een voedingsbodem vormt voor diverse stressgerelateerde somatische aandoeningen Dong M, Giles WH, Felitti VJ, et al. Insight into causal pathways for ischemic heart disease: adverse childhood experiences study. Circulation 2004; 82: 217-225. Spertus IL, Yehuda R, Wong CM, Halligan S, Seremetis SV. Childhood emotional abuse and neglect as predictors of psychological and physical symptoms in women presenting to a primary care practice. Child Abuse Negl 2003;27:1247-1258. McEwen BS. Early life influences on life-long patterns of behavior and health. Ment Retard Dev Disabil Res Rev 2003;9:149-154. Vanbesien-Mailliot CC, Wolowczuk I, Mairesse J, et al. Prenatal stress has pro- inflammatory consequences on the immune system in adult rats. Psychoneuroendocrinology 2007;32:114-124. Danese A, Pariante CM, Caspi A, Taylor A, Poulton R. Childhood maltreatment predicts adult inflammation in a life-course study. Proc Ntl Acad Sci USA 2007; 104: 1319-1324. Avitsur R, Hunzeker J, Sheridan JF. Role of early stress in the individual differences in host response to viral infection. Brain Behav Immun 2006; 20: 339-348.

5. Wat kunnen we zelf bijdragen om gezond te blijven?

Onze genetische basis kunnen we niet wijzigen… Wel kunnen we ervoor zorgen dat ons stress systeem ‘in goeden doen’ blijft… …zodat we helpen voorkomen dat we reeds op relatief jonge leeftijd beperkt worden door stress- en levensstijl gerelateerde psychische of lichamelijke ziekten

Basis van de preventie… (1) Gezonde levensstijl nastreven (2) Familiaal / sociaal leven verzorgen (stress-buffers !) (3) Stressniveau laag houden

a) Beweeg !

c) Rook niet en wees matig met alcohol !

d) Slaap voldoende !

e) Verzorg uw relatie- en gezinsleven !

f) Stressniveau laag houden

g) Zoek tijdig professionele hulp !

Lannoo 2005