Een zorg-ethisch perspectief op kwetsbaarheid, zorg en waardigheid van ouderen Prof. Dr. Chris GASTMANS

INLEIDING

INLEIDING Verbreding van ethische reflectie in gezondheidszorg Perspectiefverandering: zorg als waarde in het menselijk bestaan (relationaliteit, verantwoordelijkheid, morele sensitiviteit) Het menselijk bestaan-in-kwetsbaarheid als uitgangspunt (cfr. Resultaten van kwalitatief onderzoek)

Ethisch perspectief op kwetsbaarheid, zorg en waardigheid Zorgpraktijk: “een verantwoordelijkheidspraktijk waarin verschillende betrokkenen verantwoordelijkheid jegens elkaar en zichzelf dragen in een proces van reageren op kwetsbaarheid” (Walker 1998)

Ethisch perspectief op kwetsbaarheid, zorg en waardigheid Ethisch criterium: Goede zorg is zorg die gericht is op de bevordering van de menselijke persoon in al zijn dimensies (en in staat is om deze gerichtheid in de praktijk te realiseren) Goede zorg = menswaardige zorg = waardigheid-ondersteunende-zorg

WAARDIGHEID-ONDERSTEUNENDE-ZORG Uitgangspunt Kwetsbaarheid van het menselijk bestaan Middel Zorg Doel Waardigheid van de menselijke persoon Morele perceptie uitgevoerd door reflective practitioner

UITGANGSPUNT: KWETSBAARHEID “Elk van ons ontving als kind uitgebreid zorg; bij velen van ons bleef de nood aan fysieke zorg als we groeiden in rijpheid en leeftijd; de meesten van ons zullen verschillende soorten van fysieke en sociale zorg nodig hebben wanneer we het einde van ons leven naderen. Verder is het onwaarschijnlijk dat we zonder de zorgende relaties die – bijvoorbeeld – goed onderricht kenmerken, enige intellectuele of professionele groei zouden hebben bereikt” (Groenhout 2003)

UITGANGSPUNT: KWETSBAARHEID Lichamelijk (cfr. Fystieke aftakeling, pijn, …) Relationeel (cfr. Alleen zijn, …) Sociaal (cfr. solidariteit, duty to die?, …) Psychisch (cfr. Lijden aan de toekomst, …) Moreel (cfr. Wilsonbekwaamheid, …) Spiritueel (cfr. Waarom toch en hoelang nog? …)

MIDDEL: ZORG “Zorg is een levenspraktijk die zich uitdrukt in specifieke gedragingen (handelingen en houdingen) die erop gericht zijn ‘onze wereld’ zo in stand te houden, te continueren en te herstellen dat we daarin zo goed mogelijk kunnen leven. ‘Onze wereld’ omvat ons lichaam, ons persoon zijn en onze omgeving (medemensen, dieren, milieu, e.d.) die we trachten samen te weven tot een complex, het leven ondersteunend web” (Tronto 1993)

MIDDEL: ZORG Zorg is fundamentele bestaanswijze en ethische opgave (Vanlaere 2006) Alles wat we ‘van nature’ doen om ‘onze wereld’ in stand te houden Een appèl dat van binnenuit wordt aangevoeld (ethisch moeten)

MIDDEL: ZORG Zorg is een praktijk waarin activiteit en houding samengaan (Tronto 1993) Zich zorgen maken Op zich nemen van zorg Zorg verlenen Zorg ontvangen Aandachtige betrokkenheid Verantwoordelijkheid Deskundigheid Ontvankelijkheid

MIDDEL: ZORG Zorg is asymmetrisch wederkerig - Asymmetrie: zorgontvanger is afhankelijk van zorgverlener - Wederkerigheid: zorgontvanger is alter-ego dat in het zorg ontvangen zijn subject-zijn uitdrukt (cfr. Geïnformeerde toestemming)

MIDDEL: ZORG Zorg is zinverlenend - Omgekeerde ‘asymmetrie’: zorgverlener is afhankelijk van zorgontvanger voor ‘zin in zorg’-ervaring - In zijn gerichtheid op zorgontvanger ‘actualiseert’ zorgverlener wat hij ‘in potentie’ bezit - Via zorg verlaten we onszelf om ‘verrijkt’ naar onszelf terug te keren

DOEL: WAARDIGHEID VAN DE MENSELIJKE PERSOON Normativiteit: Kan zorgethiek aangeven in welke richting moet worden gehandeld opdat er goed wordt gehandeld? (Vanlaere & Gastmans 2007) Zorg als ethische waarde haalt haar normatieve draagkracht niet ‘uit zichzelf’, maar uit relatie met funderend mensbeeld Wat is goede zorg? Wat is goed voor de menselijke persoon? Wat is de aard van de menselijke persoon?

DOEL: WAARDIGHEID VAN DE MENSELIJKE PERSOON Personalistisch mensbeeld (Janssens, Selling, Burggraeve, Schotsmans) Lichamelijk: - Persoon worden is lichamelijk, materieel van aard - Zorg drukt zich uit als zorg voor het lichaam - Doorheen lichamelijke zorg drukken we ons respect uit voor waardigheid van de persoon

DOEL: WAARDIGHEID VAN DE MENSELIJKE PERSOON Relationeel - Een mens wordt subject via verbondenheid - Zorg is een bestaanswijze die mensen ‘inweeft’ in netwerk van relaties Sociaal Persoon leeft binnen sociale context Nood aan structurele, maatschappelijke, institutionele organisatie van zorg (cfr. rechtvaardige zorgverdeling)

DOEL: WAARDIGHEID VAN DE MENSELIJKE PERSOON Psychisch - Aandacht voor eigenheid waarop ontwikkeling van capaciteiten verloopt, en voor complexiteit van dit ontwikkelingsproces - Kwalitatief empirisch onderzoek naar ervaringen en belevingen van zorgontvanger i.v.m. zorg (Cfr. ‘feeling a burden’ to others)

DOEL: WAARDIGHEID VAN DE MENSELIJKE PERSOON Moreel - Respect voor autonomie - Kwalitatief empirisch onderzoek naar opvattingen van zorgontvanger t.a.v. ethisch gevoelige zorgsituaties (cfr. Waardigheid, …)

DOEL: WAARDIGHEID VAN DE MENSELIJKE PERSOON Spiritueel - Door verbondenheid met transcendente overstijgt persoon nuttigheidsdenken (niet afhankelijk van capaciteiten) - Unieke menselijke waardigheid (beeld Gods) - Zorg heeft respect voor ‘het onherleidbare’

MORELE PERCEPTIE EN REFLECTIVE PRACTITIONER Waardigheid-ondersteunende-zorg veronderstelt dat zorgverleners gevoelig zijn voor situaties van kwetsbaarheid (waardigheid onder druk) “My illness is a routine incident in his rounds while for me it’s the crisis of my life. I would feel better if I had a doctor who at least perceived this incongruity …” Zorgverleners stellen zich ‘moreel gevoelig’ op ten aanzien van de omringende wereld ‘Geraakt worden door’ en ‘bezorgd zijn om’ de situatie waarin de medemens zich bevindt (cfr. Fase 1 van Tronto)

MORELE PERCEPTIE EN REFLECTIVE PRACTITIONER Aandacht voor het particuliere; voorkomen van veralgemeningen Morele perceptie wordt uitgevoerd door hele persoon (beïnvloed door intuïtieve opvattingen, intellectuele, emotionele, communicatieve vaardigheden, karakter, morele bagage, …) Kritische en creatieve zoektocht naar wat het meest gepaste zorgantwoord is voor de kwetsbare situatie waarin de medemens zich bevindt (cfr. rol van ervaring, wijsheid …)

MORELE PERCEPTIE EN REFLECTIVE PRACTITIONER - Gevoelens, ervaringen en interacties worden kritisch bekeken; - Evidente handelingen, emoties, percepties en routines worden op constructieve wijze in vraag gesteld

BESLUIT Verbreding van de ethische interesse Zorg als basiswaarde in het menselijk bestaan Het menselijk bestaan-in-kwetsbaarheid als uitgangspunt Zorg als antwoord op kwetsbaarheid Waardigheid van de menselijke persoon als normatief criterium

BESLUIT Sociale inbedding van zorgpraktijken Zorgverlener: Ethisch gevoelig en kritisch na-denkend