HET SEKSUELE BREIN VERSTOORD Inleiding op de invloed van NAH op de seksualiteit Egbert Kruijver – MW-VO / seksuoloog NVVS 28-11-2011 HAARLEM

Egbert Kruijver seksuoloog NVVS Seksuoloog in de revalidatie Sophia Revalidatie - Den Haag Z’meer Gouda De Hoogstraat - Utrecht Seksuoloog in de GGz / psychiatrie Altrecht - Autisme Team - Nieuwegein Seksuoloog in 1e lijn Seksuologiepraktijk - Nieuwegein Praktijk Seksuologische Hulpverlening - Woerden

HET SEKSUELE BREIN VERSTOORD Seksualiteit BPS-model Hersenen Functie in seksualiteit NAH Betekenis voor de seksualiteit

Leuke puzzel? Lastige puzzel? Sekse – Leeftijd - Seksuele oriëntatie – Lichaam Gezondheid - Medicijnen Persoonlijke ervaringen - Coping – Cognities Overtuigingen - Seksueel gedrag – Levensfase Urgentie/Belang/Interesse Opvoeding – (sub)Cultuur - Religie – Genderrol Relationele dynamiek - Kansen op de relatiemarkt

Bio-psycho-sociaal model De seksuele respons = multi-factorieel proces van reageren. Biologisch/ somatisch Sociaal/relatie Opvoeding/cultuur Psychisch/ psychologisch

BPS-model voor seksuele anamnese BIO Biologisch Medisch Iatrogeen Lichamelijk functioneren Ziektebeeld + Ziektegeschiedenis Invloed medicatie Etc PSYCHO Psychologisch Persoonlijkheid Coping Overtuigingen Life events Comorbiditeit SOCIAAL (sub)cultuur Relationele dynamiek Maatschappelijke aspecten Culturele aspecten

Quantum Model (Schnarch 1991) Totale niveau van stimulatie = lichamelijke gevoeligheid + zintuiglijke prikkel +/- mentale toestand

Hersenen Circa 1500 gram, circa 10 miljard zenuwcellen Hersenstam ademhaling, bloeddruk, temperatuur, etc Kleine hersenen Bewegen, werkgeheugen, automatismen, impliciet leren Grote hersenen Bewust handelen, motorisch, sensorisch, gehoor, taal, denken, creativiteit, intelligentie, persoonlijkheid

Invloed hersenen op de seksualiteit Het kunnen voelen (sensorisch waarnemen) Het kunnen voelen (emoties) Het kunnen communiceren Het kunnen bewegen Het kunnen herinneren Het kunnen fantaseren Het kunnen begrenzen Het kunnen genieten Etc

Het belangrijkste seksuele orgaan

Niet Aangeboren Hersenletsel Leeftijd > 1,5 jaar Acuut verworven Breuk in de levenslijn

Smalle of brede definitie? Traumatisch hersenletsel B.v. hersenkneuzing, hersenschudding Niet Traumatisch hersenletsel TIA, CVA, tumor, intoxicatie, zuurstofgebrek, ontsteking Overige aandoeningen B.v. epilepsie, korsakov Degeneratieve ziekten aandoeningen B.v. MS, Parkinson, ALS, dementie

Invloeden op seksualiteit: Biologische Aspecten Man / vrouw Hormonen (chronische ) Ziekte Lich. beperking Spierspanning Vermoeidheid Medicatie Psychologische Aspecten Zelfbeeld Lichaamsbeeld Coping Angst Stress Rouw Depressie Vermijding Sociale / Relationele Aspecten Relatie Communicatie Rolverandering Levensfase Toekomstperspectief Maatschappij (sub) Cultuur Religie

NAH: lichamelijke factoren Bewustzijnsdaling Verlammingen Coördinatiestoornissen Bewegingsstoornissen Tastzin & Temperatuur Zintuiglijke stoornissen Spraakstoornissen Blaas & darmen Hormoonhuishouding Seksuele functiestoornissen

Medicatie Anti-depressiva (SSRI) : vertragen zaadlozing bemoeilijken het orgasme (met name Seroxat) Anti-epileptica: verlagen testosteron spiegel Anti-hypertensiva: invloed op erectie Invloed op lubricatie (bemoeilijken opwinding)

NAH: Psycho-sociale factoren Geheugen Aandacht Concentratie Apraxie / Onhandigheid Afasie / taalstoornissen Informatieverwerking Inzicht & Overzicht Waarneming / Neglect Planning & Organisatie Probleemoplossend vermogen Apathie / verminderd initiatief Prikkelbaarheid Stemmingsveranderingen Woede / agressie Ontremming Risicozoekend gedrag Emotionele vervlakking Dwanglachen / huilen Egocentriciteit Psychosen / Angst / PTSS

NAH & ADL: In welke levensfase verworven? Welke impact op ADL? Zichtbaar of onzichtbaar? Merkbaar of niet merkbaar? Geeft de ziekte sociale beperkingen? Mate van hospitalisatie? Invloed van man/vrouw coderingen?

Gevolgen NAH Alle directe of indirecte gevolgen van NAH kunnen de seksualiteit onder druk zetten

Gevolgen NAH op seksuele respons Relatief weinig onderzoek Onderzoeken moeilijk vergelijkbaar Daarom: conclusies niet duidelijk Waar het op neer komt: “alles kan” Dus: goede anamnese belangrijk Bio-Psycho-Sociaal inventariseren vragen, doorvragen, luisteren Jezelf een voorstelling maken Verbanden leggen

NAH & Seksualiteit   Goossens (1995): meer dan de helft van de koppels geeft problemen aan in de seksualiteit (n=135). Carlsson (2003): significante relatie tussen cognitieve en emotionele stoornissen en ontevredenheid over het seksuele leven. Schepers (2005): 53% van de patiënten rapporteert afname van seksuele activiteit (mannen meer dan vrouwen). Visser-Meily (2005): Slechts 1/3 van partners tevreden over seksuele leven.

Verandering seksleven na NAH Vermoeidheid Bewegingsbeperkingen Weinig zelfvertrouwen Onaantrekkelijk voelen Pijn Communicatiemoeilijkheden Verminderde sensibiliteit Relatieverslechtering Verminderde toegang tot sociale kontakten Verminderde behoefte en opwinding Gedragsproblemen

Seksuele Respons Cyclus Motivatie Opwinding Orgasme Herstel

Communicatie = trialoog Aansluiten bij patiënt We gaan snel nog te snel! Gedrag = communicatie Aansluiten bij partner / mantelzorger Zit niet per definitie in dezelfde fase als patiënt Overbelasting Verlieservaring Goede communicatie start met goede bejegening

Fasen Acute fase (1-3 weken) Revalidatiefase (3-6 maanden) Medische interventies Gericht op herstel / beperken schade Revalidatiefase (3-6 maanden) Terugwinnen functies Herstel + aanpassen toekomstperspectief - adaptatie Chronische fase Functiebehoud Gericht op aanpassen / adaptatie

In welke fase over seksualiteit spreken? Acute fase? Revalidatiefase? Chronische fase? Crisis Stabilisatie Verwerking + heroriëntatie Re-integratie Participatie

Grootste risico = op “stilvallen” intimiteit & seksualiteit Vermoeidheid Initiatiefverlies Verlies toekomstperspectief Depressie Veranderd lichaamsbeeld Angst voor (seksuele) inspanning Partner overlevingsmodus Partner overbelast Partner verlieservaringen Rolverandering/ongelijkheid

Wat is het belangrijkste in seks?

Het belangrijkste in seks? Vrouwen Mannen Strelen Orgasme Dollen Coïtus Ander genitaal genot

(omgaan met) verschillen De erogene zones (omgaan met) verschillen Basis Powerpointpresentaties

Man – Vrouw verschillen Intimiteit Seksualiteit

Succesfactoren bij patiënten: Respectvolle communicatie Elkaars verhaal willen horen en kunnen verdragen Samenwerking zoeken Creativiteit Verwachtingen kunnen bijstellen Vertrouwde patronen kunnen loslaten Open staan voor nieuwe ervaringen Acceptatie en adaptatie Je verlies / verdriet doorleven en op den duur merken dat je verder kan / wil met je leven

Van doelgericht naar pleziergericht

Dank voor je aandacht!