Bestaanstechnologieën en godsbeelden Nienke Moor

Wereldbevolking naar godsdienst ReligieAantalPercentageTotaal Christelijk ,3% 85,4% Islamitisch ,8% Hindoeïstisch ,2% Boeddhistisch ,2% Inheemse religies ,7% Nieuwe religies ,9% Sikh ,4% Taoïstisch ,3% Joods ,3% Overig ,3% Niet-godsdienstig ,6%

Rationaliseringsprobleem –Het bestuderen van veranderingsprocessen Lenski’s technologisch evolutionisme Technologieën en evolutionaire trends: –Vorige keer: technologieën en ongelijkheid –Vandaag: technologieën en religie Plaats in de cursus

In deze bijeenkomst Waarom voor-industriele samenlevingen? Macro-theorie: Technologisch Evolutionisme Evolutionaire trends Micro-theorie: Analogie redenering Data Enkele onderzoeksresultaten Afsluiting

Godsdienstsociologie Met name gericht op industriële samenlevingen Europa en de Verenigde Staten -Secularisering en ontkerkelijking Religie is NIET dood en speelt nog steeds een grote rol in de wereld.

Waarom voor-industriële samenlevingen ? Bestuderen van veranderingsprocessen Door globalisering steeds minder variëteit in religie. -Met name het Christendom en de Islam verspreiden zich snel. -Monotheïsme

Vormen van religie Animisme: geloof in spirituele geesten Geloof in goden: –Polytheïsme –Henotheïsme –Monotheïsme

Godsbeelden Eerdere bevindingen: godsbeelden hangen samen met 1) natuurlijke beperkingen, 2) politieke kenmerken, 3) niveau van technologie en 4) economische kenmerken. Hoe kunnen we deze bevindingen verklaren? Synthese: technologisch evolutionisme (Lenski, 1970)

Samenlevingen worden beïnvloed door hun natuurlijke en sociale omgeving. Mensen hebben een unieke genetische code die hen onderscheidt van andere organismen. Deze genetische code stelt mensen in staat om cultureel erfgoed te creëren. –Uniek voor de mensheid Technologisch Evolutionisme: basis assumpties

Ideologie –Informatie die mensen gebruiken voor het bevatten, begrijpen en ordenen van ervaringen. Technologie –Informatie die mensen gebruiken om de materiele bronnen in de omgeving te gebruiken voor het bevredigen van behoeften en verlangens. Cultuur

Natuurlijke en sociale omgeving Voorgaande sociale Sociale en culturele kenmerken en culturele kenmerken Genetisch materiaal van mens Technologisch Evolutionisme: Basis model

Bestaanstechnologie als belangrijkste oorzaak van evolutionaire processen in samenlevingen. Bestaanstechnologie stelt grenzen aan verdere ontwikkeling van de samenleving. Ideologieën (waaronder religie) helpen mensen de wereld te bevatten. Technologisch Evolutionisme: Veranderingsprocessen in samenlevingen

Schematisch Ideologie / religie Sociale complexiteit - Economische en politieke differentiatie - Bevolkingsdichtheid Bestaanstechnologie

SamenlevingstypeBestaanstechnologie Jagers en verzamelaarsJagen op wilde dieren en verzamelen van fruit, knollen en zaden VissersVissen Simpele tuinbouwGewassen verbouwen met werktuigen van hout en steen Ontwikkelde tuinbouwGewassen verbouwen met metalen werktuigen AkkerbouwGewassen verbouwen met ploeg VeehouderijDomesticeren van dieren Technologieën en samenlevingstype

Bestaanstechnologie Akkerbouw Ontwikkelde tuinbouwHerders Eenvoudige tuinbouw Vissers Jagers en verzamelaars

Evolutionaire trends (H17) Trend naar een meer efficiënte productie Trend naar een grotere bevolkingsomvang Trend naar sterkere segmentatie –Uitgebreid behandeld in vorige hoorcollege Trend naar meer activistische ideologieën

Trend naar een meer efficiënte productie De efficiëntie van een bestaanstechnologie is afhankelijk van de kosten en baten. –Kosten: hoeveelheid energie die voedselproductie kost. –Baten: hoeveelheid energie die voedselproductie oplevert De bestaanstechnologie is efficiënter naarmate de hoeveelheid opgeleverde energie de hoeveelheid gekoste energie meer overstijgt (in calorieën).

Efficiëntie van plantaardige voedselproductie MaatschappijtypeTechnologische efficiëntie Jagers en verzamelaars - Kung, Zuid-Afrika 9,6 Tuinbouw - Genieri, West-Afrika 11,2 Akkerbouw - Luts’un, Yunnan China 53,5 Industrieel - U.S.A 210 Bron: Harris, M. (1988). Culture, People, Nature.

Trend naar een grotere bevolkingsomvang Meer voedsel voor minder moeite. Samenlevingen met een meer efficiënte bestaanstechnologie kunnen een grotere populatie onderhouden dan samenlevingen met een minder efficiënte bestaanstechnologie.

Bevolkingsomvang en -dichtheid MaatschappijtypeMediane omvang samenlevingen Mediaan aantal inwoners per km² Jacht en verzamelen40 (n=46)2 (n=27) Eenvoudige tuinbouw1.500 (n=53)36 (n=35) Ontwikkelde tuinbouw (n=69)111 (n=38) Akkerbouw> (n=38)> 250 (n=27) Bron: Lenski, G. & Nolan, P. (1995). Human Societies

Trend naar sterkere segmentatie Met toenemende technologische ontwikkeling raakt de structuur van een samenleving meer gesegmenteerd. –Trend naar meer en losser van elkaar staande instellingen (politiek en economisch) –Trend naar grotere ongelijkheden –Trend naar meer geweld –Trend naar meer en strakkere beginselen voor groepsvorming

Politieke instellingen en maatschappijtype Maatschappij- type % met politie % met rechtspraak % met één leider % met adviesorganen Jacht en verzamelen (n = 48) Eenvoudige tuinbouw (n = 31) Ontwikkelde tuinbouw (n = 42) akkerbouw (n = 30) Bron: Murdock’s Standard Sample; eigen berekeningen

Beroepsspecialisatie en maatschappijtype Maatschappij- type % Weven % Leerbewerking % Pottenbakken % Huizenbouw Jacht en verzamelen 0000 (n = 174) Eenvoudige tuinbouw 1104 (n = 155) Ontwikkelde tuinbouw (n = 246) Akkerbouw (n = 103) Bron: Lenski, G. & Nolan, P. (1995). Human societies

Trend naar activistischere ideologieën Hoe meer ontwikkeld de bestaanstechnologie van samenlevingen is, des te meer activistische voorstellingen bevatten haar ideologieën. Religie is een bepaald soort ideologie De religieuze voorstellingen van een samenleving zijn meer activistisch, naarmate haar bestaanstechnologie meer ontwikkeld is.

Godsbeelden en samenlevingen Type samenleving% met moralistische godN Jagers en verzamelaars4100 Eenvoudige tuinbouw10102 Ontwikkelde tuinbouw15176 Akkerbouw6488 Bron: Etnografische Atlas

Micro-verklaring (1) Te verklaren macro hypothese: hoe meer ontwikkeld de bestaanstechnologie van een samenleving, hoe meer activistisch de godsbeelden. Rational Choice Theory of Religion Stark & Bainbridge, Mensen zijn rationeel. - Mensen gebruiken religie om “niet wereldse” producten te verkrijgen. - Kosten en baten afweging. Mensen zullen onderhandelen met de god die hun het meest te bieden heeft.

Micro-verklaring (2) Beter passende micro-verklaring: Topitsch (1954) - Mensen verklaren het onbekende aan de hand van het bekende. - Religie als verklaring van het onbekende. - Zoals de mensen zijn, zo zijn de goden. - Denkmodellen: biomorf, sociomorf en technomorf

Niveau van activisme in godsbeelden We verleggen de focus van het geloof in een morele hoge god naar het niveau waarop goden actief zijn volgens de religie van een samenleving. Geloof in meerdere goden of geen god Geloof in een niet-morele hoge god Geloof in een morele hoge god Meer activistisch

Vragen Bestaat er een relatie tussen de bestaanstechnologie van een samenleving en de daarin aanwezige godsbeelden? Niet moreel Moreel Zo ja… Betreft dit een directe of indirecte relatie? Hoe verhouden de godsbeelden in de visserij- en veehouderijsamenlevingen zich tot godsbeelden in de andere samenlevingstypen?

Bestaanstechnologie en denkmodellen BestaanstechnologieDenkmodelGodsbeelden Jagers en verzamelaarsbiomorfgeen of meerdere goden Vissersbiomorfgeen of meerdere goden Eenvoudige tuinbouwbiomorfgeen of meerdere goden Ontwikkelde tuinbouwtechnomorfscheppersgod Akkerbouwsociomorfmorele scheppersgod Herderssociomorfmorele scheppersgod

Verwachtingen Hoge god Het geloof in een scheppende hoge god zal opkomen wanneer mensen zelf gaan scheppen (ontwikkelde tuinbouwsamenlevingen. Morele hoge god Het geloof in een morele hoge god zal opkomen wanneer staten zich vormen en alleenheersers verschijnen (akkerbouwsamenlevingen). Daarom controleren we voor: Aanwezigheid van vakwerklieden Aanwezigheid van één leider

Theoretisch model Bestaanstechnologie Aanwezigheid alleenheerser Vakwerkmanschap(Morele) hoge god Natuurlijke beperkingen

Data cross-cultureel onderzoek I Technologisch evolutionisme doet voorspellingen over evolutionaire trends. Toetsen van evolutionaire trends –Samenlevingskenmerken (macro-data) –Lange termijn trends Evolutionaire trends kunnen worden bestudeerd door het vergelijken van samenlevingen van verschillend technologisch niveau.

Data cross-cultureel onderzoek II Murdock’s Etnografische Atlas (1267 stammen) - De meest complete dataset voor cross-cultureel onderzoek in voor-industriële samenlevingen. - Eerdere beschrijvingen van stammen worden geprefereerd ( ). - De beschrijvingen zijn gecodeerd door derde personen. Standard Sample (186 stammen) - Meer informatie - Galton’s probleem

Dataproblemen cross cultureel onderzoek Representativiteit steekproef –Samenlevingen die nooit zijn beschreven Galton’s probleem van diffusie –Samenlevingen beïnvloeden elkaar

Galton’s probleem van diffusie (1) Eén van de meest belangrijke problemen in cross-cultureel onderzoek. Diffusie als mogelijke verklaring: –samenlevingen beïnvloeden elkaar Mogelijke oplossingen: Geografische separatie - Buurlanden zullen elkaar sterk beïnvloeden. In geval van religie: geen recente data

Bevindingen Bestaanstechnologie Aanwezigheid alleenheerser Vakmanschap Natuurlijke beperkingen (Morele) hoge god

Afhankelijkheid van veehouderij voor akkerbouw samenlevingen Percentage afhankelijkheid van veehouderij Percentage geloof in morele hoge god Valide N Bron: Etnografische Atlas

Wallace’s typologie van religie naar indeling Lenski MaatschappijtypeReligieGeloof Landbouw / veehouderij MonotheïsmeOppergod / opperwezen Ontwikkelde tuinbouw OlympischPolytheïsme met hiërarchische structuur Simpele tuinbouwCommunaalPolytheïsme met controle over natuur Jagers en verzamelaars SjamanismePlanten en dieren Kottak, C.P. (2002). Anthropology. The exploration of human diversity

Scheppingsverhalen Universeel Informatief karakter. –Hoe verklaren mensen het onbekende Scheppingsverhalen representeren gemeenschappelijk denken (Levi-Strauss) Betere toetsing analogieredenering –Scheppingsverhalen vergelijken van samenlevingen met verschillende bestaanstechnologie.

Kenmerken scheppingsverhalen Schepper –dier, natuurverschijnsel, voorouder, afstandelijke god Sociale rol schepper –ouder, heerser Geslacht schepper –aanwezigheid van vrouwelijke god Schepping (van wereld en van mensheid) –spontane creatie, seksuele reproductie, technische vaardigheid, op bevel

Bestaanstechnologiediernatuurvoorouderafstandelijke mens N jagen en verzamelen / vissen eenvoudige tuinbouw ontwikkelde tuinbouw akkerbouw / veehouderij Bron: Standard Cross-Cultural Sample Verschijning schepper naar bestaanstechnologie in %

BestaanstechnologieVrouwelijke schepperN jagen en verzamelen / vissen 3642 eenvoudige tuinbouw2313 ontwikkelde tuinbouw2931 akkerbouw / veehouderij 1030 Bron: Standard Cross-Cultural Sample Vrouwelijke schepper naar bestaanstechnologie in %

Tot slot Hypothese van Lenski ondersteund door data –Er is een evolutionaire trend naar meer activistische godsbeelden De analogieredenering van Topitsch is een belangrijke aanvulling –Welke godsbeelden in welk type samenlevingen Volgende hoorcollege –Technologieën en ideologieën III (H )