Geluid opnemen en bewerken Geluidregistratie: CoolEdit (CTWave, Cubase, Cakewalk …) Masteren (extra: geluid bewerken) Geluidanalyse: PRAAT

PRAAT : Cool Edit Cool Edit is met name geschikt om goede opnames te maken en deze te masteren PRAAT is met name geschikt om fonetisch onderzoek mee uit te voeren

Cool Edit Pro

Cool Edit Pro Cool Edit Pro is een complete multitrack digital audio recorder plus editor en mixer voor Windows

Sample Rate van 22050 is meestal genoeg voor spraakonderzoek

Let op: stel de Recording Controls goed in Dubbelklik op het geluidsicoon

Selecteer (Line In of) Microphone als je daarmee gaat opnemen, Wave Out Mix als je direct geluid van bijv. internet opneemt. Zet het volume hard genoeg (maar niet te hard  uitproberen)

Geluid Genereren

Via generate menu

PRAAT geschikter

Opdracht: genereer [i] en [a] Genereer een zaagtandgolf van 100 Hz met een duur van 1 seconde (waarom zaagtandgolf?) Bewerk de basisgolf met een fft-filter [i] (0,5 sec) [a] (0,5 sec) F0 100 Hz F0 100 Hz F1 300 Hz F1 800 Hz F2 2500 Hz F2 1200 Hz F3 3000 Hz F3 2500 Hz

Muziek Opnemen

Cubase geschikter Sporen worden gemixt naar twee sporen Handig voor opdracht Interview!

Cool Edit zeer geschikt voor het bewerken van afgemixte songs Masteren

We’ll fix it in the master Vergeet het maar, mastering is geen wonder-middel en kan niet alles recht maken wat krom is. De basis - de eindmix van de studio dus - moet goed zijn

Masteren Vaak wordt de tape van een eindmix de mastertape genoemd Eigenlijk betreft het hier de pre-master die nog gemasterd moet worden voordat een glasmaster wordt gemaakt waarvan de CD wordt “geperst” Wat is masteren?

Masteren Weghalen van brommen, hiss, noise, tikken, ploppen, kraken; inkorten Klankniveau, dynamiek songs op elkaar afstemmen normalizen/EQ/limiter/compressor Exiten exiter(opfrisser)/limiter/compressor/stereo imager Tempo album bepalen (editen) lengte pauzes of geen pauzes/PQ-codes fade-in/fade-out/volgorde vb. Abbey Road - Beatles (1969)

Normalize Normalize effect: geeft piekniveau (van luidheid) aan voor gehele file (of selectie) Normalize to 100%: je bereikt de maximale amplitude die de digitale audio toestaat Amplificeert gehele file (of selectie) gelijkmatig. Bijv. luide piek 80% van het maximum in originele file en zwakke van 20%, dan geeft normaliseren tot 100% een luide piek van 100% en een zwakke van 40% Altijd direct doen nadat je een opname gemaakt hebt! Heeft dit weinig effect, dan is er meestal 1 piek al maximaal (uitschieter). Je kunt de rest selecteren en nog eens normaliseren. Nog niet luid genoeg, maak dan zelf het geluid luider: Ga naar Effects  Amplitude  Amplify/Fade en geef een Boost naar keuze (3 dB, 6 dB, 10 dB)

CoolEdit biedt onder Transform: Noise reduction mogelijkheden om clicks, hiss, noise, etc. te elimineren/reduceren. Alternatief: selecteren en knippen

Selecteer (alléén!) een stukje van de Noise. Noise Reduction Selecteer (alléén!) een stukje van de Noise.

Noise Reduction Noise Reduction

Daarna: klik OK

Krassen elimineren In CoolEdit zit een zg. ‘click eliminator’ die krassen op vinyl geluidsdragers herkent en elimineert originele opname bewerkte opname

Krassen elimineren De ‘click eliminator’ kan een ‘krastik’ onderscheiden van een percussietik originele opname bewerkte opname

Voorbeelden van fouten die per ongeluk de master engineer zijn ontgaan Earl Hines - St. James Infirmary jaren 50-opname; nog geen master mogelijkheden bewerkt: Beatles (1969) - Polythene Pam had moeten zijn:

Equalisatie (EQ) De afstelling van een frequentieweergave in een audiosignaal om de gewenste klank te krijgen Een equalizer kan bepaalde frequenties afsnijden of opwaarderen. Dit gebeurt met behulp van filters

Meeste informatie zit in de transities

Gefilterde spraak boer buur bier compleet signaal roos reus race gefilterd signaal bos bes bas (beneden 1k) lap lak lat las laf lag Alle informatie over de plaats van articulatie valt weg

Parametrische Equalisatie (EQ)

Parametrische Equalisatie (EQ)

Parametrische Equalisatie (EQ)

Parametrische Equalisatie (EQ)

Parametrische Equalisatie (EQ) Zonder EQ 40.000 Headmen Traffic (1968) Met EQ

Maximizing Maximizers zorgen ervoor dat het geluid zo hard en zo goed mogelijk wordt Compressor-Limiter Exiter (sonic maximizer) Stereo imager

Limiters & Compressors Limiter = multi-band compressor verdeelt muziek onder in frequentiegebieden, een soort clustering van gelijke toonhoogtes NB. Bij goedkope apparaten loop je het risico dat bepaalde toonhoogtes verdwijnen met als gevolg een “gat” in het stereobeeld

Limiters & Compressors Brick Wall Limiter laat niets door Compressor-Limiter geeft je de mogelijkheid bepaalde frequentiegebieden te bewerken en andere ongemoeid te laten

Limiters & Compressors Met behulp van de compressor-limiter en exiters en stereo imagers kan de engineer bijvoorbeeld het laag ongemoeid laten en het middengebied verbreden vaak nodig in hard-rock opnames

Exiters & Enhancers Exiter (sonic maximizer) frist het geluid op Exiters voegen extra harmonischen toe kan gevaarlijk zijn; soms teveel hoog galm wordt vaak extra versterkt Stereo imagers (enhancers) verbreden het stereobeeld leidt tot een voller, robuuster geluid premaster foute master

Afwerking Tot slot moet de volgorde van de songs bepaald worden Fades moeten worden gemaakt De CD moet ge-PQd worden

Fade-out Geleidelijk afnemen van een signaal tot 0 dB. Fade-in: geleidelijk toenemen van een signaal vanaf 0 dB. In CoolEdit via Transform: Amplify: Fade-out/Fade-in

PQ PQ staat niet voor een afkorting PQRST zijn extra sporen op een CD waar codes worden vastgelegd voor video en geluid P en Q zijn de tracks waar informatie ligt opgeslagen over begin- en eindpunten van de songs op de CD om programmering mogelijk te maken

Glasmaster Van de master wordt een glasmaster gemaakt Een CD-fabriek doet niets anders dan 1 op 1 kopieën maken van de glasmaster

Remastered Free - All Right Now (1970) Free (remaster Bob Clearmountain 1991)

Geluid bewerken

Hum Een lage brom die uit elektronische apparatuur komt, meestal afkomstig van de voeding hum in opname ‘parametrisch’ gefilterd plus noise reductie Maak noise profiel (menu effecten-noise reduction) Pas toe op oude opname (speel af op internet; laat CoolEdit in opname op de achtergrond meelopen)

Noise gate Een elektronisch apparaat dat audiosignalen afsnijdt onder een door de technicus gekozen grens. Bijvoorbeeld: onder 5 dB.: handig om hum of brom uit opname te weren tussen gesproken tekst door. Voorbeeld creatieve toepassing: drums Phil Collins (noise gate op de galm) In the air tonight - Phil Collins I know there’s something going on - Frida

Notch filter Een elektronisch apparaat dat ongewenste frequenties kan verwijderen zonder de omliggende frequenties ernstig te beïnvloeden. Gebruikt door bijvoorbeeld “sound-mixers” om stem op opname te verwijderen

Dolby Dolby is een ruisonderdrukker: het zorgt ervoor dat bij opname de hoge frequenties (waar de meeste achtergrondruis zich bevindt) tot boven normaal versterkt wordt. Bij weergave worden deze hoge frequentiegebieden teruggebracht tot het normale niveau, waardoor tevens de ruis fors wordt teruggebracht Andere ruisonderdrukkers: DBX; Kepex

Loudness Krikt met name zeer lage en zeer hoge frequenties van geluid op bij zacht afspelen

Ambience De akoestische karakteristiek van een ruimte met betrekking tot de nagalm een ruimte zonder nagalm is “dood”. een ruimte met veel nagalm wordt “ruimtelijk” genoemd

Nagalm (Reverb) De klankkarakteristiek van een ruimte: een ruimtelijke zaal heeft veel nagalm, meestal door sterk reflecterende oppervlakken; een gemiddelde werkkamer heeft minder nagalm Plate Chamber Hall

Compressor Elektronisch apparaat dat het totale dynamische bereik van een audiosignaal terugdringt Een compressor versterkt de zwakke signalen en verzwakt de sterke signalen.

Limiter Een apparaat dat volumepieken terugdringt zonder het gehele dynamische gebied te kleuren, zoals een compressor doet.

Expander Vergroot de dynamiek van het totale signaal

Geluid bewerken: Extra Effecten

Delay & Echo Droog Delay: Vertraging van het signaal Echo: Waarneembare herhaling van een geluid totdat het wegsterft

Chorus Elektronisch apparaat dat het effect geeft van meerstemmigheid afkomstig van een bron door een korte vertraging (meestal tussen 5 en 30 milliseconden) met een kleine afwijking in toonhoogte te combineren Droog Chorus

Fasing/Flanging Een effect dat verkregen wordt door een signaal in twee recorders in te voeren en de gecombineerde outputs op een andere machine op te nemen. Het geeft een ruisend, slepend geluid als de snelheid van een van de inputrecorders wordt veranderd. Bij een groter verschil in snelheid ontstaat een klein toonhoogteverschil.

Fasing/Flanging Itchycoo Park - Small Faces

Uit Fase Twee signalen zijn uit fase wanneer bepaalde frequenties worden weggeduwd, omdat de fase van het ene signaal omgekeerd is aan die van het andere in studio oppassen bij MONO

Uit Fase

Time Stretch De toonhoogte blijft gelijk, maar het tempo kan aangepast worden recht vertraagd versneld

Tempo-aanpassingen Have I the right - Honeycombs (1964) Bridget the Midget - Ray Stevens (1970) Thinkin’ about today - Outsiders (1966) A hard day’s night - Beatles (1964) In my life - Beatles (1965)

Pitch-aanpassingen Pitchbend is een middel dat een speler in staat stelt een toon op een synthesizer af te buigen m.b.v. een draaiknop of een hendel/joystick Harmonizer is een elektronisch apparaat dat de toonhoogte van een signaal verandert zonder het tempo te beïnvloeden Alan Price Set - Another pair of shoes (1966)

Tremelo Snelle volumewisseling op dezelfde toonhoogte Crimson & Clover - Tommy James and the Shondells

Vibrato Snelle verschuivingen in toonhoogte Apache - Shadows (Hank Marvin)

Feedback Fluittoon veroorzaakt als een microfoon of element te dicht bij een luidspreker komt, waardoor het zijn eigen output weer opneemt en versterkt I feel fine - Beatles Jingo - Carlos Santana Samba Pa Ti (live) - Carlos Santana

Wah-wah Klankkleur wordt tussen bas en treble heen en weer geschoven Voodoo Chile (slight return) - Jimi Hendrix Experience White Room - Cream Love the one you’re with - King Curtis

Fuzz-box & Distortion Een apparaat dat het geluid afbreekt waardoor een vervormde klank ontstaat die lijkt op die van een overstuurde versterker. Paranoid - Black Sabbath Cross town traffic - Jimi Hendrix Experience

Reverse Draait de golf om a-side b-side Napoleon XIV: They’re coming to take me away ha-haa (1966) a-side b-side

Reverse Draait de golf om Beatles: Sgt Peppers ...Paul is dead, ha ha ha Beatles: I'm so tired ...I know Paul is dead, man, miss him miss him Pink Floyd: secret message

Tweaking Tweaking zet kleine verschillen in toonhoogte “recht”. vb. geluiden met een toonhoogte van 430, 435 en 440 Hz worden allemaal gelijk gemaakt: 440 Hz Handig om bijv. hoge C zuiver te krijgen Creatief gebruikt: Cher

PRAAT

PRAAT www.fon.hum.uva.nl/praat/ PRAAT is een computerprogramma om fonetisch onderzoek mee te doen Analyse, Synthese en Manipulatie van geluid Spectrogrammen, Oscillogrammen Paul Boersma & David Weenink Fonetisch Instituut UvA Amsterdam

PRAAT : Cool Edit Cool Edit is met name geschikt om goede opnames te maken en deze te bewerken PRAAT is met name geschikt om fonetisch onderzoek mee uit te voeren

PRAAT

Het verkrijgen van geluid 3 manieren om geluid in PRAAT te krijgen: opnemen (recording) laden (reading from disk) creëren (m.b.v. een formule)

1. Geluid Opnemen via microfoon of audio-CD (of bijv. van internet)

1. Geluid Opnemen via microfoon of audio-CD (of bijv. van internet)

1. Geluid Opnemen via microfoon of audio-CD (of bijv. van internet) NB. Denk aan je Windows Recording Control instelling

2. Geluid Laden vanuit file (bijv. .Wav-file) Is een file langer dan een minuut, kies dan ‘open long sound file’. Je bekijkt of beluistert dan steeds gedeeltes van 60 sec.

3. Geluid Creëren m.b.v. een formule

Geluid Afspelen, Editen e.d. Links: list of objects Rechts: wat je met het geluid doen kan

Geluid Afspelen, Editen e.d.

Manipulatie

1. Manipulatie van Pitch

Reduceer het aantal dots d. m. v Reduceer het aantal dots d.m.v. ‘stylize pitch (2 st)’ in het ‘pitch’ menu

2. Manipulatie van duur

3. Manipulatie van intensiteit Creëer Intensity Tier via ‘To Intensity’ vanuit de ‘list of objects’ Klik op ‘to intensity tier’ en op ‘edit’ (de punten geven de relatieve intensiteit weer in dB) Selecteer ‘sound’ en ‘intensity tier’ (met Ctrl) en verander de positie van de punten in de ‘intensity tier’ Selecteer ‘sound’ en ‘intensity tier’ (met Ctrl) en klik op ‘multiply’ Je kunt nu het gemanipuleerde intensiteitspatroon afspelen en opslaan

3. Manipulatie van intensiteit

Hersynthese Een gemanipuleerd geluid kun je vanuit het Edit-venster in de ‘list of objects’ opnemen als sound via ‘file’ en ‘publish resynthesis’ m.b.v. ‘Draw’ in het Praat Objects Scherm kun je in het ‘Praat Picture’ scherm een afbeelding maken, bijv. van een oscillogram van het geluid

Geluid en Beeld Opslaan Een geluid kun je wegschrijven als sound file (bijvoorbeeld ‘write to WAV file’) Andere formats: AIFC, NeXT/Sun, NIST LET OP: geen spaties in bestandsnamen Alle plaatjes uit het ‘Praat Picture’ scherm kun je als file opslaan of Copy to clipboard en bijvoorbeeld in Word of PowerPoint invoeren Formats: EPS-file, Windows metafile, praat picture file (EPS is meestal goede kwaliteit, maar niet alle programma’s kunnen daarmee overweg.)

Printen van een Plaatje Selecteer een sound in de ‘list of objects’ Kies ‘to spectrum’: een spectrum object verschijnt in de ‘list of objects’ Bekijk het spectrum via ‘edit’ of maak er een plaatje van in het ‘Praat Picture’ scherm via ‘Draw’ Je kunt het plaatje nu printen via ‘Print’ in het file menu van het ‘Praat Picture’ scherm

Printen van een Spectrogram Selecteer een sound in de ‘list of objects’ Creëer een spectrogram object in de ‘list of objects’: via ’spectrum’ en ‘to spectrogram’ alternatief: in Edit-venster ‘extract visible spectrogram’ in menu ‘spectrum’

Pictures in PRAAT Je kunt ook via ‘spectrum’ een spectrogram maken van het geluid. Via ‘draw’ kun je dit spectrogram uittekenen in het Praat Picture scherm en printen of opslaan als file via ‘file’ > write to windows metafile)

Pictures in PRAAT Via het file menu in het ‘Praat Picture’ scherm kun je ook ‘copy to clipboard’ kiezen. Op die manier kun je een plaatje direct weer inlezen in een Word document

Analyses in PRAAT

Pitch Analyse selecteer een sound in de ‘list of objects’ kies ‘edit’: sound editor scherm verschijnt met een spectro- gram met het pitch contour in blauw Zo niet, kies ‘show pitch’ in het Pitch menu

Pitch Analyse Via ‘get pitch’ in het Pitch menu krijg je informatie over de pitch op de positie van de cursor Verder kun je in dit menu bijv. de max. pitch en de min. pitch aflezen

Pitch als apart object Via de selectie van een sound in de ‘list of objects’ direct een pitch object te creëren via ‘periodicity’ menu en ‘sound: to pitch’ Net als bij het spectrogram is het ook hier mogelijk om via ‘extract visible pitch’ in het Pitch menu van het Edit-venster de pitch als apart object opnemen in de ‘list of objects’ De naam van het Sound-object wordt dan echter niet aan het nieuwe Pitch-object gekoppeld Via het write menu (Object venster) kan een pitch file weggeschreven en via het read menu weer ingelezen worden Via ‘draw’ kun je een plaatje maken van de pitch contour

Formant Analyse selecteer een sound in de ‘list of objects’ kies ‘edit’: sound editor scherm verschijnt met een spectro- gram met de formanten in rood Zo niet, kies ‘show formant contour’ in het Formant menu

Formant Contour als apart object Via de selectie van een sound in de ‘list of objects’, ‘formants and LPC’ menu en ‘sound: to formant (burg)’ kun je de formant contour als apart object opnemen in de ‘list of objects’ dit is altijd de betere optie, want dan wordt de naam van het Sound-object meteen aan de formant gekoppeld Of via ‘extract visible formant contour’ in het Formant menu in het Edit-venster

Intensiteit Analyse selecteer een sound in de ‘list of objects’ kies ‘edit’: sound editor scherm verschijnt met de intensiteit in geel Zo niet, kies ‘show intensity’ onder view

Intensiteit als apart object Via de selectie van een sound in de ‘list of objects’ en het ‘to intensity’ menu kun je het intensity contour als apart object opnemen in de ‘list of objects’ Of weer direct via ‘extract visible intensity contour’ in het file menu

Annotatie

Annotatie selecteer sound en kies ‘Annotate’ > toTextGrid’ je creëert nu een lege TextGrid die even lang is als de soundfile geef de grid tiers namen door ‘Mary John bell’ bijv. te veranderen in ‘words syllables phonemes’ of ‘words phones’ je kunt kiezen tussen interval tiers en point tiers

TextGrid Editor selecteer zowel Sound object als TextGrid object en selecteer ‘edit’ om te annoteren: grenzen tekst, etc.

TextGrid Editor save the TextGrid d.m.v. ‘Write to Binary file’ vanuit je Objects scherm

TextGrid Editor Je kunt de gelabelde intervallen extraheren in de ‘list of objects’ door zowel ‘sound’ als ‘textgrid’ te selecteren en ‘extract all intervals’ aan te klikken

Scripts Een manier om herhaalde taken te automatiseren Denk aan het schrijven van macro’s in andere applicaties, zoals Excel Scripts zijn gewone tekst files: ze kunnen gemaakt worden met elk programma waarmee je (platte) tekst kunt editen in PRAAT zit ook een script editor Lees de Scripting tutorial in PRAAT (onder Help  Scripting tutorial); zie ook de Formulas tutorial

Interactie met scripts Om een nieuw script te maken: PRAAT Object window: Control  New Praat Script Om een bestaand script te openen: Control  Open Praat Script... Om een script uit te voeren: Script editor menu  Run Om slechts een deel van het script uit te voeren: selecteer het deel dat je wilt uitvoeren, klik Run Selection

Scripts Als je in het script notities wilt maken: ! Of # vooraan de regel zetten (voor elke nieuwe regel!) Alle regels die beginnen met deze tekens worden door PRAAT genegeerd

Scripts Erg handig is de History functie: het programma onthoudt de handelingen die je uitgevoerd hebt Voer het met de hand uit en kies dan Paste History (Ctrl-h) in het Script-venster Let op: voordat je een history gaat ‘opnemen’: eerst Clear history De handelingen die je ook met de knoppen kunt uitvoeren (Commands) beginnen meestal met een hoofdletter

Scripts M.b.v. Loops kun je handelingen herhaald laten uitvoeren Heel nuttig als je experimenten doet met veel data om te analyseren Bijv. voor alle files toonhoogte, duur en intensiteit meten

Meer over Scripts: Lees de Scripting tutorial (via Objectvenster, Help) Zie ook de PRAAT users-group: http://uk.groups.yahoo.com/group/praat-users/, waar je ook zelf een vraag kunt plaatsen. Vaak beantwoord door Paul Boersma zelf! Mail Paul Boersma / David Weenink, zie www.praat.org