de regionale netbeheerders dimmen hoe zijn wij ontstaan hoe zit onze wereld in elkaar wat zijn (op dit moment) onze taken het wat, het hoe en het wanneer relatie tot lichttechniek en beleid kosten en besparingen het wat en het hoe onze rol het faciliteren van energiebesparing binnen de openbare verlichting april/mei 2011 auteur : ing. D.B. van der Lugt - Liander

regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan hoe zit onze wereld in elkaar vrije domein provinciaal elektriciteitsbedrijf provinciaal elektriciteitsbedrijf gereguleerde domein G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. energie leverancier net beheerder net beheerder energie bedrijf G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. provinciaal elektriciteitsbedrijf provinciaal elektriciteitsbedrijf G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. De netbeheerder heeft tot taak de netten aan te leggen, te herstellen, te vernieuwen of uit te breiden. (Artikel 16 lid 1 sub c) Een netbeheerder heeft geen aandelen in een rechtspersoon die in Nederland elektriciteit produceert of levert. (Artikel 10b lid 3 sub a) Het is de netbeheerder niet toegestaan goederen of diensten waarmee zij in concurrentie treden te leveren. (Artikel 17 lid 1) openbare verlichting Een leverancier wordt niet aangewezen als netbeheerder. (Artikel 11 lid 1) flexibel schakelen ? ? dimmen ? ? energie meting ? ? Elektriciteitswet 1998 Technische Codes

regionale netbeheerders aansluiten schakelen regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken verbruiksmeting netstoringen

huis installatie licht mast 1 x 6A geschakeld net nul L1 L3 L2 aansluiten s huis installatie licht mast nul L1 1 x 6A geschakeld net L3 L2

regionale netbeheerders aansluiten schakelen regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen

gemeente verlichting netbeheerder geschakeld net 17 18 19 20 21 22 23 schakelen (energievoorziening) gemeente verlichting netbeheerder geschakeld net 17 18 19 20 21 22 23 24 01 02 03 04 05 06 07

regionale netbeheerders aansluiten schakelen regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen onbemeten aansluitingen verbruiksprofielen aantal lampen en vsa‘s systeemvermogen brandschema (inclusief onderhoud) tijden dimmen + vermogen

regionale netbeheerders aansluiten schakelen regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen

regionale netbeheerders aansluiten schakelen regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen projectgroep openbare verlichting taskforce verlichting energieverbruik onbemeten aansluitingen ? uniform format 18-19 19-20 21-21 21-22 22-23 23-24 00-01 01-02 02-03 03-04 04-05 05-06 100% 80% 60% nieuwe woonwijk energierekening dimmen SONT 70 [Wh] 1 2 A B C D E F G H I J K L M 80 72 59 vrij domein gereguleerd domein

regionale netbeheerders aansluiten schakelen regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen projectgroep openbare verlichting taskforce verlichting dimmen vanuit de aansluiting ? dimmer / regelaar in aansluitkastje vrij domein gereguleerd domein

regionale netbeheerders aansluiten schakelen regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen projectgroep openbare verlichting taskforce verlichting landelijke standaard in- en uitschakeltijden ? voorstel van IGOV vrij domein gereguleerd domein

regionale netbeheerders aansluiten schakelen regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen projectgroep openbare verlichting taskforce verlichting geuniformeerde servicenorm ? methodiek en tijden vrij domein gereguleerd domein

de regionale netbeheerders dimmen hoe zijn wij ontstaan hoe zit onze wereld in elkaar wat zijn (op dit moment) onze taken het wat, het hoe en het wanneer relatie tot lichttechniek en beleid kosten en besparingen het wat en het hoe onze rol het faciliteren van energiebesparing binnen de openbare verlichting april/mei 2011 auteur : ing. D.B. van der Lugt - Liander

verlichtingstechniek Is dimmen nuttig ? 1. zichtbaarheid verlichtingstechniek de relatie met beleid 2. energiebesparing ROVL 2011 verlichtingstechniek

verlichtingstechniek Is dimmen nuttig ? de relatie met beleid ROVL 2011 verlichtingstechniek ?

? BELEIDS UITGANGSPUNTEN DER GEMEENTE DIMMEN ? DAAR BEGINNEN WE NIET AAN, ‘T IS HIER AL ZO DONKER ! onze gemeente moet in 1720 CO2 neutraal zijn ! het verlichtingsniveau moet in overeenstemming zijn met de regelgeving het energieverbruik onzer gemeente moet tot de helft worden teruggebracht alles LED, da’s het beste ! waar hébben ze het over ??? ? BELEIDS UITGANGSPUNTEN DER GEMEENTE

verlichtingstechniek ? Is dimmen nuttig ? de relatie met beleid ROVL 2011 verlichtingstechniek wanneer ? woon gebied stads centrum verkeers wegen fiets paden uitgaans gebied industrie gebied stroom wegen wijkonsl. wegen dimmen ? hoe ? wanneer overige wegen passief actief optimalisate dynamisch binnen bebouwde kom buiten bebouwde kom ja nee  continue 20.00-4.00 18.00-6.00

verlichtingstechniek Is dimmen nuttig ? de relatie met beleid geMotoriseerd verkeer ROVL 2011 determineertabel Conflictgebieden verlichtingstechniek verblijfsgebieden (Pedestrians) dimmen 1 1 -1 1 koppeling aan de verkeersintentiteit 1 verlichtingsklasse : M(6 M(6 - score) M5 (0,5 cd/m2)

verlichtingstechniek Is dimmen nuttig ? de relatie met beleid ROVL 2011 verlichtingstechniek determineertabel geMotoriseerd verkeer Conflictgebieden verblijfsgebieden (Pedestrians) Parameter Maximaal toegestane snelheid Verkeersintensiteit Verkeerssamenstelling Rijbaanscheiding Geparkeerde voertuigen Omgevingsluminantie Visuele geleiding Optie Laag Zeer hoog Alle voertuigen Nee Niet aanwezig Goed Hoog Gemiddeld Zeer laag Beschrijving V < 60 km/uur > 70% van de rijstrookcapaciteit Alle weggebruikers m.u.v. voetgangers - ‘normale’ situatie Duidelijke markering aanwezig 60% - 70% van de rijstrookcapaciteit 50% - 60% van de rijstrookcapaciteit 30% - 50% van de rijstrookcapaciteit < 30% van de rijstrookcapaciteit WF score 2 1,5 1 -1 som van de WF : ? 1

tijd capaciteitsgebruik 18 - 19 h 19 - 20 h 20 - 21 h 21 - 22 h 22 - 23 h 23 - 00 h 00 - 06 h score WFvi WFtotaal verlichtingsklasse verlichtingsniveau dimmen tot 1 1 2 1 M(6 – 2) = M4 0,75 cd/m2 n.v.t. M(6 – 2) = M4 M(6 – 1) = M5 M(6 – 0) = M6 0,50 cd/m2 66 % -1 0,30 cd/m2 40 % weegfactor verkeersintenciteit ROVL 2011 00-01 01-02 02-03 03-04 04-05 05-06 06-07 07-08 08-09 09-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 18-19 19-20 20-21 21-22 22-23 23-00 tijd 60-70 % 50-60 % 40-50 % 30-40 % 20-30 % 10-20 % 0-10 % 90-100 % 80-90 % 70-80 % capaciteitsgebruik zeer hoog 1,5 1 -1 2 18 20 22 02 04 06 20% 40% 60% 80% 100% hoog gemiddeld laag zeer laag

verlichtingstechniek Is dimmen nuttig ? de relatie met beleid ROVL 2011 verlichtingstechniek 0% dimmen 25% dimmen 2 10 Uo = = 0,2 gelijkmatigheid Egem = 10,0 lux Emin p Emin Uo = = = Uo Emin = 2,0 lux . . . Egem E1 + E2 + n absolute verschil lichtstroom Φ p Φ 10 - 2 = 8 lux

verlichtingstechniek verlichtingsniveau Is dimmen nuttig ? de relatie met beleid ROVL 2011 verlichtingstechniek 0% dimmen 25% dimmen 0,75 2 10 1,5 7,5 Uo = = 0,2 Uo = = 0,2 gelijkmatigheid Egem = 7,5 lux Emin p Emin Uo = = = Uo Emin = 1,5 lux . . . Egem E1 + E2 + n absolute verschil absolute verschil lichtstroom Φ p Φ 10 - 2 = 8 lux 7,5 – 1,5 = 6 lux

Inside Information Verlichting – mei 2011 hoe dimt een lamp e- vsa hoeveel dimt een lamp kosten en opbrengsten lamp spanning stroom LED Inside Information Verlichting – mei 2011 arbeidsfactor en hogere harmonischen

percentage energieverbruik hoe dimt een lamp hoeveel dimt een lamp kosten en opbrengsten 100 % 95 % 90 % 85 % 80 % 75 % 70 % 65 % 60 % 55 % 50 % percentage licht percentage energieverbruik PLL 36 W PLL 55 W SON-T 70 W SON-T 100 W CDO 70 W CDO 100 W LED

i n d i t v o o r b e e l d ! ! 3 uur : 100 % 4 uur : 80 % 5 uur : hoe dimt een lamp 3 uur : 100 % hoeveel dimt een lamp 100 % 80 % 60 % 4 uur : 80 % kosten en opbrengsten 5 uur : 60 % dim scenario i n d i t v o o r b e e l d ! ! 18.00 20.00 22.00 24.00 02.00 04.00 06.00 Extra investeringen MOETEN binnen vijf jaar zijn terugverdiend !!! Het gaat om de planeet ! Het kan me NIET SCHELEN hoeveel het kost !!! 12 uur per nacht extra investeringen PLL 36 W PLL 55 W SON-T 70 W SON-T 100 W CDO 70 W CDO 100 W 52 LED’s Φ = 7.200 lm (SONT 70 W = 6.600 lm) LED terugverdientijd [jaar]

techniek voordelen nadelen kosten besparingen om-en-om uit passief dimmen actief dimmen dynamisch dimmen

om-en-om uit passief dimmen actief dimmen dynamisch dimmen

passief dimmen / actief dimmen 1,00 cd/m2 0,4 gelijkmatigheid

passief dimmen / actief dimmen 0,75 cd/m2 0,4 gelijkmatigheid

passief dimmen / actief dimmen optimaliseren 3,0 lux 0,2 gelijkmatigheid

optimaliseren 3,5 lux 0,4 gelijkmatigheid

optimaliseren 3,0 lux 0,4 gelijkmatigheid

/ aanwezigheidsdetectie passief dimmen actief dimmen dynamisch dimmen om-en-om uit weer / verkeer / SMS / aanwezigheidsdetectie

dynamisch dimmen

passief dimmen actief dimmen dynamisch dimmen om-en-om uit techniek voordelen nadelen kosten besparingen verlichtingskwaliteit (vooral de gelijkmatigheid) te sterk aangetast aansturen via hulpaders makkelijk te realiseren relatief weinig 50% makkelijk te realiseren (bijv. inbouwen bij fabrikage) af fabriek afhankelijk van het dimscenario een dimmer in het armatuur of een regelaar in de aansluiting dimbaar vsa : Є 20 / Є 60 dimmer : Є 40 elke lichtmast moet apart geprogrammeerd worden CDO 100 : 23 % SONT 70/100 : 13 % CDO 70 : 21 % PLL 55 : 25% PLL 36 : 24 % LED 18 : makkelijk instelbaar (‘druk op de knop’) ombouw ter plaatse herprogrammeren (combineren met remplace) af fabriek + Є 70 centrale aansturing, bijvoorbeeld via glasvezel de kosten van infrastructuur en regelapparatuur hoog, afhankelijk van de gewenste functionaliteiten makkelijk instelbaar (‘één druk op de knop’) afhankelijk van het dimscenario via weersensoren, verkeerslussen, SMS, draadloos (detectie) afhankelijk van de externe variabelen en van de uitgangspositie past zich ‘real time’ aan, aan de omstandigheden de kosten van infrastructuur en regelapparatuur hoog, afhankelijk van de gewenste functionaliteiten

actief dimmen dynamisch dimmen om-en-om uit techniek voordelen nadelen niveau actief dimmen dynamisch dimmen om-en-om uit techniek voordelen nadelen kosten besparingen aansturen via hulpaders makkelijk te realiseren verlichtingskwaliteit (vooral de gelijkmatigheid) te sterk aangetast relatief weinig 50% een dimmer in het armatuur of een regelaar in de aansluiting makkelijk te realiseren (bijv. inbouwen bij fabrikage) elke lichtmast moet apart geprogrammeerd worden af fabriek afhankelijk van het dimscenario centrale aansturing, bijvoorbeeld via glasvezel de kosten van infrastructuur en regelapparatuur via weersensoren, verkeerslussen, SMS, draadloos (detectie) past zich ‘real time’ aan, aan de omstandigheden hoog, afhankelijk van de gewenste functionaliteiten afhankelijk van de externe variabelen en van de uitgangspositie makkelijk instelbaar (‘druk op de knop’) makkelijk instelbaar (‘één druk op de knop’) herprogrammeren (combineren met remplace) dimbaar vsa : Є 20 / Є 60 dimmer : Є 40 ombouw ter plaatse af fabriek + Є 70 optimaliseren verlichtings dimmen verlichtings kwaliteit milieu doelstellingen maatschappelijke gevolgen dimmen PLL 36 : PLL 24 : 18 % 15 % (16 jaar) (> 20 jr)

dank u voor uw aandacht dimmen april/mei 2011 maatschappelijke gevolgen milieu doelstellingen dimmen verlichtings kwaliteit april/mei 2011 auteur : ing. D.B. van der Lugt - Liander dank u voor uw aandacht